Γιατί ανεβαίνει η ακροδεξιά στην Ευρώπη

Είναι σαφές ότι τα ακροδεξιά λαϊκιστικά κόμματα διεκδικούν την εξουσία ή συμμετέχουν σε κυβερνήσεις στην Ευρώπη, αναδεικνύοντας συγκεκριμένα ζωτικά προβλήματα των κοινωνιών και διατυπώνοντας επίκαιρα αιτήματα όπως ο περιορισμός της μετανάστευσης, η ενίσχυση των εθνικών κρατών και η αποδυνάμωση των ευρωπαϊκών θεσμών. Τα αίτια της στροφής προς τα Δεξιά είναι ποικίλα και πολυσύνθετα. Καυστικά προβλήματα, όπως η ακρίβεια, η αβέβαιη οικονομική κατάσταση, η κοινωνική ανισότητα, οι φόβοι για τη μετανάστευση και οι πολιτισμικές αλλαγές, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην άνοδο λαϊκιστικών κινημάτων εν γένει.

Η οικονομική αβεβαιότητα είναι μία από τις κύριες αιτίες της στροφής προς τα Δεξιά. Μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες οξύνθηκαν και η λεγόμενη κοινωνική ψαλίδα άνοιξε δραματικά. Βάσει διεθνών ερευνών, η οικονομική ανισότητα και η φτώχεια επηρέασαν και υπονόμευσαν την εμπιστοσύνη στα πολιτικά συστήματα.

Οι άνθρωποι σε οικονομικά επισφαλείς συνθήκες τείνουν προς αντιδημοκρατικές συμπεριφορές, ιδίως όταν αισθάνονται κοινωνικά και πολιτικά περιθωριοποιημένοι. Η εντεινόμενη απώλεια εμπιστοσύνης στους κατεστημένους πολιτικούς θεσμούς και τις ελίτ στην Ευρώπη ευνοεί περαιτέρω τη στροφή προς τα Δεξιά.

Δεξιά λαϊκιστικά κόμματα

Οι πολίτες αισθάνονται ότι δεν ακούγονται και επομένως αναζητούν εναλλακτικές πολιτικές λύσεις. Δεξιά λαϊκιστικά κόμματα, όπως το Rassemblement National (Γαλλία) και το Fratelli d’Italia (Ιταλία) υπόσχονται απλές απαντήσεις σε πολύπλοκα προβλήματα και μεταδίδουν μια αίσθηση ασφάλειας και ανήκειν. Αυτά τα δύο κόμματα ανήκουν στις δεξιές λαϊκιστικές ομάδες ECR (Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές) και ID (Ταυτότητα και Δημοκρατία) στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και διαθέτουν συνολικά 162 έδρες.

Αν και οι δύο αυτές ομάδες έχουν παρόμοιες ιδέες, δεν αποτελούν ενιαία πολιτική δύναμη. Ο λόγος είναι η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των δύο ομάδων, κάτι που ανάγεται σε ιδεολογικές διαφορές και στρατηγικές ασυμβατότητες. Η ομάδα των συντηρητικών (ECR) τείνει προς τον ευρωσκεπτικιστικό, φιλονατοϊσμό και οικονομικό φιλελευθερισμό, ενώ τα κόμματα της ομάδας ID είναι περισσότερο εθνικιστικά, τάσσονται κατά της παγκοσμιοποίησης και είναι συχνά φιλορωσικά.

Αυτές οι διαφορές καθιστούν δύσκολη τη συνεργασία σε σημαντικά πολιτικά ζητήματα. Επιπλέον, η ομάδα ID είναι οργανωμένη με ιδιαίτερα αποκεντρωμένο τρόπο, γεγονός που δυσχεραίνει τον συντονισμό με την πιο συγκεντρωτική ECR. Τέλος, η ECR προσπαθεί να διατηρήσει μια σύγχρονη εικόνα και, ως εκ τούτου, αποφεύγει τη στενότερη συνεργασία με την ID, προκειμένου να μην συνδεθεί με ακραίες θέσεις.

Η ακροδεξιά τάση στην Ευρώπη έχει εκτεταμένο αντίκτυπο στις κοινωνίες, οδηγώντας σε αυξημένη πόλωση και διαίρεση. Η δυναμική αυτή τροφοδοτείται περαιτέρω από διενέξεις για θέματα μετανάστευσης και εθνικής ταυτότητας. Εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα χαρακτηρίζονται από μια συναισθηματική πόλωση μεταξύ των υποστηρικτών τους και όσων υποστηρίζουν τα “κυρίαρχα κόμματα”. Η πόλωση αυτή ενισχύεται από τις εθνικιστικές και λαϊκιστικές ιδεολογίες των λαϊκιστικών κομμάτων. Αυτό οδηγεί σε όξυνση των πολιτικών ανταγωνισμών και δυσχεραίνει τον συμβιβασμό και τις συναινέσεις, γεγονός που επιδρά αρνητικά στη λειτουργία των φιλελεύθερων δημοκρατιών.

Τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών του 2024 δείχνουν ότι οι ακροδεξιές λαϊκιστικές ομάδες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κέρδισαν σημαντικό έδαφος αυξάνοντας σημαντικά τις έδρες τους. Τα ακροδεξιά κόμματα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες σημείωσαν σημαντικές επιτυχίες στις ευρωεκλογές. Στην Ιταλία, το κόμμα Fratelli d’Italia με επικεφαλής τον δεξιό πρωθυπουργό Giorgia Meloni σημείωσε σαφή νίκη. Στη Γαλλία, η απογείωση του ακροδεξιού κόμματος της Marine Le Pen ανάγκασε τον πρόεδρο Macron να προκηρύξει πρόωρες εκλογές. Στην Αυστρία, το δεξιό FPÖ ψηφίστηκε ως το ισχυρότερο κόμμα, ενώ στη Γερμανία το AfD πέτυχε το καλύτερο μέχρι σήμερα αποτέλεσμά του, καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση πίσω από το CDU/CSU.

Ακροδεξιά και Ευρώπη

Παρά τις επιτυχίες αυτές, το φιλοευρωπαϊκό στρατόπεδο παραμένει κυρίαρχο στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Εντούτοις, το πολιτικό τοπίο στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μετατοπίζεται αισθητά προς τα δεξιά. Οι τρέχουσες εξελίξεις δείχνουν ότι είναι αναγκαία η εξέταση των αιτιών και επιπτώσεων της μετατόπισης προς τα δεξιά καθώς και η αναζήτηση συγκροτημένων πολιτικών για την αύξηση της πολιτικής συμμετοχής, την προώθηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και την ανάπτυξη στοχευμένων στρατηγικών για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης και της ρητορικής του μίσους. Τα πολιτικά μέτρα πρέπει να αποσκοπούν στην ενίσχυση του κράτους δικαίου και στην αντιμετώπιση των πολιτικών και οικονομικών προκλήσεων σε επίπεδο ΕΕ με τρόπο που να περιλαμβάνει όλους τους πολίτες.

Οι προσεγγίσεις αυτές έχουν ως στόχο να απαντήσουν ειδικά στην πολιτική και κοινωνική δυσαρέσκεια που εργαλειοποιείται από τους λαϊκιστές. Η πορεία προς ένα μέλλον χωρίς αποκλεισμούς για την Ευρώπη, μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μιας κοινής δέσμευσης σε διάφορα επίπεδα. Πρώτον, τα πολιτικά θεσμικά όργανα και οι ηγέτες πρέπει να εργαστούν ενεργά για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των πολιτών. Χρειάζεται ένας ευρύς κοινωνικός διάλογος για να προωθηθεί μια κουλτούρα ανοχής και σεβασμού.

Η εκπαίδευση είναι το κλειδί, διότι δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να κατανοήσουν και να αναλύσουν τις σύνθετες κοινωνικές προκλήσεις. Η Παιδεία βοηθά επίσης τους πολίτες να διακρίνουν τα γεγονότα από τη μυθοπλασία και έτσι να μην χειραγωγούνται από την παραπληροφόρηση. Η συνεργασία και αλληλεγγύη είναι απαραίτητες σε ευρωπαϊκό επίπεδο προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις που θέτει η μετατόπιση προς τα δεξιά. Για το σκοπό αυτό, τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα πρέπει να ενισχυθούν. Τα κράτη μέλη πρέπει επίσης να συνεργαστούν περισσότερο σε τομείς όπως η μετανάστευση, η ασφάλεια και η οικονομία. Μόνο αν τα κράτη μέλη αναπτύξουν από κοινού λύσεις μπορούν να δικαιώσουν τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες και συμφέροντα.