Και άλλο ένα μπάλωμα από τις ελίτ στην ΕΕ…

Η ΕΕ βρέθηκε αντιμέτωπη με μια σειρά κρίσεων τα τελευταία χρόνια, με πρώτη την οικονομική, κρίση βαθιά, έντονη και υπαρξιακή που έφερε προεκτάσεις και στο εκλογικό επίπεδο. Είναι επιβεβλημένο να αναστοχαστούμε τα προβλήματα, τους τρόπους και τα μέσα που έχουν ακολουθήσει μέχρι σήμερα οι ενωσιακές διαδικασίες. Ίσως έτσι καταλάβουμε τι έχει πάει στραβά και το ευρωπαϊκό όραμα δοκιμάζεται όταν αντιμετωπίζει κρίσεις και προκλήσεις.

Η μέχρι σήμερα πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πραγματοποιήθηκε χωρίς ποτέ να αντιμετωπιστούν οι θεμελιώδεις αντιθέσεις στο εσωτερικό της ΕΕ. Θεμελιώδεις και πάγιες αντιθέσεις, όχι απλές αποκλίσεις θέσεων, ποικιλία απόψεων ή έστω ιδεολογικές συγκρούσεις. Τις αντιθέσεις αυτές οι ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ δεν θέλησαν να αντιμετωπίσουν ειλικρινά. Παραμερίστηκαν με επιμέλεια, κρύφτηκαν κάτω από το χαλί.

Η προώθηση της ολοκλήρωσης ουσιαστικά στηρίχτηκε σε “μη λύση” των βασικών προβλημάτων. Αυτή η λογική της ολοκλήρωσης ήταν απολύτως σύμφωνη με τη “μέθοδο Μονέ”, η οποία στηρίζεται στην αλληλουχία κρίσεων. Με τα ίδια τα λόγια του Μονέ «Η Ευρώπη θα συντίθεται μέσω κρίσεων και δεν θα είναι παρά το άθροισμα των λύσεων που η ίδια θα φέρει στις κρίσεις αυτές».

Η κρίση αποτέλεσε πάντοτε ανάγκη, γιατί μόνο έτσι η λύση, ο τελικός συμβιβασμός επεκτεινόταν και σε άλλους τομείς, διευρύνοντας το φάσμα των τομέων τής από κοινού δράσης, βαθαίνοντας την ολοκλήρωση. Αποτέλεσμα αυτής της νεολειτουργικής λογικής ήταν και η διαμόρφωση των ευρωπαϊκών θεσμών, κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο με προεξάρχουσα την Κομισιόν.

Σε πλήρη αντίθεση με όσα είχε αναφέρει ο τότε πρόεδρός της Γιούνκερ το 2017, κατά τον εορτασμό της 60ης επετείου από την ίδρυση της ΕΟΚ (Μάρτιος του 1957) “European integration was always a project created by the people, for the people” (η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν πάντα ένα σχέδιο του λαού για τον λαό). Στην πραγματικότητα, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση υπήρξε προϊόν μιας “συνωμοσίας” των πολιτικών ελίτ. Η αδυναμία άρνησης αυτού του γεγονότος οδήγησε ακραιφνείς υποστηρικτές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης να δικαιολογήσουν την κατάσταση ως εξής: «η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση υπήρξε προϊόν μιας συνωμοσίας των πολιτικών ηγεσιών, μιας συνωμοσίας όμως με ευγενείς σκοπούς».

“Πεφωτισμένη δεσποτεία”

Η άποψη αποκαλύπτει περίτρανα την αλήθεια για τη βούληση που κινεί τα νήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Οι ευρωπαϊκοί λαοί, παρά την υποτιθέμενη κυριαρχία τους, έχουν τεθεί μάλλον στο περιθώριο. Τώρα, σχετικά με τους “ευγενείς σκοπούς”, το θέμα είναι από την κυριαρχία ποιου προκύπτει ο συγκεκριμένος προσδιορισμός. Διαισθάνομαι ότι στον αγέρα ίπταται μια αντίληψη “πεφωτισμένης δεσποτείας”.

Υπήρξε εποχή κατά την οποία εκείνο που θεωρούνταν απειλή για την κοινωνική τάξη και τις εκπολιτιστικές παραδόσεις του δυτικού πολιτισμού ήταν η εξέγερση των μαζών. Στις μέρες μας, όμως, φαίνεται πως η πρωταρχική απειλή δεν προέρχεται από τις μάζες, αλλά από εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας. Οι νέες ελίτ του αναπτυγμένου καπιταλισμού είναι βαθιά ριζωμένες στην πλανητική οικονομία και στις εξεζητημένες τεχνολογίες της. Είναι πολιτιστικά φιλελεύθερες, δηλαδή “μοντέρνες”, “ανοιχτόμυαλες”, θα λέγαμε “αριστερές”. Αυτές ελέγχουν τις διεθνείς ροές του χρήματος και της πληροφορίας.

Στον βαθμό που η εξουσία τους ενισχύεται και παγκοσμιοποιείται, εκδηλώνουν μια αυξανόμενη περιφρόνηση για τις αξίες και τις αρετές που κάποτε θεμελίωναν το δημοκρατικό ιδεώδες. Έγκλειστες μέσα στα πολλαπλά τους δίκτυα, στους κόλπους των οποίων ζουν μονίμως “νομαδικά”, βιώνουν τον εγκλεισμό τους μέσα στον ανθρώπινα συρρικνωμένο κόσμο της οικονομίας, σαν μια ευγενή, κοσμοπολίτικη περιπέτεια. Καθημερινά, όμως, γίνεται όλο και πιο έκδηλη η δραματική ανικανότητά τους να κατανοήσουν αυτούς που δεν τους μοιάζουν: Και πρώτα απ’ όλους τους καθημερινούς ανθρώπους της ίδιας της χώρας τους, καταφεύγοντας ενίοτε σε αφορισμούς περί “λαϊκισμού”.

Τα όρια της υπερεθνικής μεθόδου

Η επέκταση της ενοποίησης σε χώρους που παράγουν σύγκρουση και όχι συναίνεση, εκεί δηλαδή όπου διακυβεύεται η ίδια η αυτονομία των κρατών, όπως στους χώρους της “υψηλής πολιτικής”, θα υπονόμευε την επιχειρησιακή ικανότητα της υπερεθνικής μεθόδου να ορίσει το κοινό συμφέρον και να το αναδείξει μέσα από συντονισμένες μορφές συλλογικής δράσης. Σε χώρους εξαιρετικής σημασίας για το εθνικό συμφέρον, τα έθνη προτιμούν τη βεβαιότητα ή την αυτοελεγχόμενη αβεβαιότητα της εθνικής αυτάρκειας έναντι μιας ανεξέλεγκτης αβεβαιότητας. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ το αντιλήφθηκαν εγκαίρως.

Η λογική της διαφορετικότητας σημαίνει ότι σε ένα θέμα ζωτικής σημασίας οι απώλειες δεν αντισταθμίζονται με τα κέρδη σε κάποιο άλλο (λιγότερο ζωτικής σημασίας). Η λογική της ενοποίησης μετατρέπει τις αβεβαιότητες της υπερεθνικής λειτουργικής διαδικασίας σε δημιουργικές. Η λογική της διαφορετικότητας τις αντιμετωπίζει ως καταστροφικές έπειτα από ένα συγκεκριμένο όριο: Η ρωσική ρουλέτα αποτελεί ένα ευχάριστο παιχνίδι, φτάνει το όπλο να είναι γεμισμένο με άσφαιρα.

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση βασίστηκε στην παθητική συναίνεση των πολιτών των ευρωπαϊκών χωρών. Αυτοί θεώρησαν κατ’ αρχάς αδιάφορα τα γενόμενα λόγω της σαφούς έλλειψης ενημέρωσης, δεδομένου ότι οι διαδικασίες προώθησης της ολοκλήρωσης γίνονταν (και γίνονται) εξ υφαρπαγής. Δευτερευόντως, επειδή φαίνεται πως πείστηκαν, μέσω μιας βασικής υπόσχεσης εκ μέρους των ευρωπαϊκών πολιτικών ηγεσιών ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση θα έχει θετικές οικονομικές επιδράσεις στην καθημερινότητά τους και στη γενικότερη ευημερία τους. Υπό την προϋπόθεση να εγκαταλειφθεί κάθε είδος “λαϊκισμού” που δημιουργεί μόνο προβλήματα στην οικονομία…

Οι ελίτ της Ευρώπης

Οι πολιτικές ελίτ καταγγέλλουν όλες τις προσπάθειες των απλών ανθρώπων να διατηρήσουν μια στοιχειώδη δημοκρατική κοινωνικότητα και να αντιταχθούν στον αυξανόμενο έλεγχο της οργάνωσης της ζωής τους από τους “ειδικούς”. Το καταφέρνουν εν πολλοίς με τη βοήθεια των ΜΜΕ, τα οποία ασκούν ηγεμονία στη διαμόρφωση των επιθυμητών αντιλήψεων. Η αίσθηση αυτή ήταν καταλυτικά κυρίαρχη στις νεοεισερχόμενες χώρες, οι οποίες εμφανίζονται συνήθως βασιλικότερες του βασιλέως.

Όμως, παρ’ όλα αυτά, η ΕΕ κατάφερε να δημιουργήσει, με το πέρασμα του χρόνου και παρά το τεράστιο δημοκρατικό έλλειμμα, ένα δικό της πολιτικό σύστημα. Σύστημα ιδιόμορφο που έχει τους δικούς του κανόνες και τα δικά του θεσμικά όργανα, τα οποία νομοθετούν σ’ ένα εξαιρετικά ευρύ πεδίο. Αυτό το πεδίο ξεκινάει από την οικονομία και φτάνει μέχρι τον χώρο της Δικαιοσύνης, του περιβάλλοντος και της μετανάστευσης. Με τη διαδικασία αυτή και στα μουλωχτά δημιουργήθηκε ένα ευρύ θεσμικό πλαίσιο, ένα νομικό δίχτυ που απλώθηκε πάνω από τα εθνικά κράτη, υποτάσσοντας σημαντικά κομμάτια της κυριαρχίας τους.

Το πολιτικό είναι παρόν 

Το πολιτικό είναι πάντοτε παρόν στις ανθρώπινες και ως εκ τούτου στις κοινωνικές διεργασίες. Όμως, πρόκειται για το πολιτικό χαμηλής εντάσεως που κατευθύνεται στη σφαίρα της οικονομίας και σε συναφή θέματα που υποστηρίζουν την οικονομική προσέγγιση όλων των λοιπών προβλημάτων. Αλλά και σε αυτό το επίπεδο τα αποτελέσματα, σε σύγκριση με τους αρχικούς σκοπούς, ήταν με τον ερχομό της οικονομικής κρίσης, καταστροφικά.

Η “κοινή υπόθεση” της Ευρώπης αποτέλεσε, μέχρι τώρα, στόχο “διακρατικών” συμφωνιών ελλείψει μιας ενιαίας(;) πολιτικής βούλησης. Χρειάζεται, όμως, πολλή προσοχή σ’ αυτό το σημείο. Η ενιαία βούληση μπορεί να προέλθει και από την κατίσχυση και επικράτηση μίας και μόνης βούλησης, η οποία να εκπορεύεται από μία μεγάλη δύναμη. Οι εξελίξεις στην ΕΕ δείχνουν με ακρίβεια ότι  το σχέδιο που εφαρμόστηκε μέχρι τώρα για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, έχει φτάσει στα όρια του, κάτι που αποκαλύφθηκε με την χρηματοπιστωτική κρίση, αλλά και με τις υπόλοιπες που ακολούθησαν: Προσφυγική-μεταναστευτική, υγειονομική και ενεργειακή, που ξέσπασε μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία.