Μεταρρυθμίσεις στο οικογενειακό δίκαιο – Από τον Ελ. Βενιζέλο στο ΠΑΣΟΚ

Οι ρόλοι, οι σχέσεις και τα νοήματα, στο εσωτερικό της, αλλά και σε σχέση με το εξωτερικό περιβάλλον, μεταβάλλονταν στον χώρο και τον χρόνο, άλλοτε αργόσυρτα, άλλοτε επιταχυνόμενα. Αλλιώς λειτουργούσαν οι οικογένειες στις αγροτικές-παραδοσιακές κοινωνίες, διαφορετικά στις βιομηχανικές-νεωτερικές ή στις μεταβιομηχανικές σύγχρονες. Με στοιχεία συνέχειας και ασυνέχειας. Δεν υπάρχει κάτι το αναπόδραστα κυκλικά-συντηρητικό ή νομοτελειακά γραμμικά προοδευτικό στην κίνηση-εξέλιξη των κοινωνιών και των θεσμών τους.

Η δράση των ανθρώπων, οι αντιλήψεις, οι ιδέες τους, μέσα από αντιθέσεις και συνθέσεις, στοιχεία που δεν αποτελούν αυθαίρετες κατασκευές, αλλά διαμορφώνονται σε σχέση με την κοινωνική κίνηση, ως μορφή της ύπαρξης της ύλης και του πνεύματος, καθορίζουν τον προσανατολισμό, τα περιεχόμενα των θεσμίσεων. Θα μείνουμε στην ελληνική περίπτωση. Ο ιστορικός Γιώργος Δερτιλής στο έργο του “Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1750-2015” (ΠΕΚ, 2021) θεωρεί την οικογένεια ως ένα από τα κρίσιμα ερμηνευτικά ζητήματα για την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας.

Στο πρώτο μεγάλο κύμα μεταρρυθμίσεων και αλλαγών στον 20ο αιώνα ο Ελευθέριος Βενιζέλος, εκφραστής της Μεγάλης Ιδέας, αλλά και του ρεύματος του κοινωνικού φιλελευθερισμού στη χώρα μας, στην τελευταία κυβέρνηση του Κόμματος Φιλελευθέρων, προετοίμασε τη θέσπιση Αστικού Κώδικα – για πρώτη φορά από τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους – συγκροτώντας δύο σχετικές επιτροπές (ν. 4680/1930), μετέχοντας ενεργά ο ίδιος στις εργασίες τους.

Στις διατάξεις για το Οικογενειακό Δίκαιο προβλεπόταν μεταξύ άλλων πολιτικός γάμος, κατοχύρωση δικαιωμάτων της μητέρας στον γάμο. Όπως δήλωνε ο Βενιζέλος για την κατεύθυνση των ρυθμίσεων του υπό ψήφιση Αστικού Κώδικα «Εγώ είμαι μάλλον αριστερός» (Α. Γαζής, Νομικό Βήμα, 1987). Ήταν η περίοδος που το φιλελεύθερο ρεύμα είχε μια έντονα κοινωνική διάσταση, γι’ αυτό και η πλειοψηφία των σοσιαλιστών συμμαχούσε μαζί του, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη, έχοντας όμως και μαχητική αντικομμουνιστική κατεύθυνση.

Η επιρροή του Εμφυλίου

Ο προσανατολισμός στα ζητήματα της οικογένειας (γάμος, μητρότητα, πολυτεκνία, υπό την προστασία του κράτους, σχέση με έθνος), καταγράφεται στα Συντάγματα – για πρώτη φορά – του 1925 (άρθρο 22) και του 1927 (άρθρο 24). Το Κόμμα Φιλελευθέρων όμως θα ηττηθεί στις εκλογικές αναμετρήσεις του 1932-1933. Μαζί του θα υποχωρήσει και ο αριστερός βενιζελισμός, ένα αυθεντικά προοδευτικό ρεύμα της χώρας. Ο Αστικός Κώδικας δεν θα ψηφισθεί τότε, ενώ ήταν έτοιμος, καθώς οι εργασίες των επιτροπών είχαν ολοκληρωθεί. Θα ψηφισθεί σε μια διαφορετική συγκυρία, το 1946 και ενώ η Ελλάδα βιώνει την τραγωδία του εμφυλίου πολέμου, με όλες τις συνέπειες. Οι προοδευτικές ρυθμίσεις που αφορούσαν το Οικογενειακό Δίκαιο δεν θα περιληφθούν στον Αστικό Κώδικα.

Θα περάσουν δεκαετίες, μέχρι η βενιζελική παράταξη να επανέλθει στην κυβερνητική εξουσία, με άλλο όνομα και σοσιαλιστική πλέον κατεύθυνση, χωρίς αντικομμουνιστικό προσανατολισμό. Θα μεταρρυθμίσει τις διατάξεις του Οικογενειακού Δικαίου στον Αστικό Κώδικα, περιλαμβάνοντας τις προοδευτικές ρυθμίσεις της βενιζελικής περιόδου σε πολύ ενισχυμένη κατεύθυνση, κατοχυρώνοντας εκτός από την ισότητα των δύο φύλων στον γάμο και την υποχώρηση του θρησκευτικού χαρακτήρα του γάμου, την παιδοκεντρική διάσταση, αντανακλώντας το ριζοσπαστικό κλίμα της κοινωνικής κίνησης της εποχής.

Η Ελλάδα λόγω Εμφυλίου Πολέμου, θα μείνει πίσω μια 30ετία, στα ζητήματα ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, σε σχέση με την “άνοιξη” που συντελείται στις κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης στα θέματα αυτά, τα “τριάντα ένδοξα” μεταπολεμικά χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο Σύνταγμα του 1952, σε αντίθεση με του 1925 και 1927, δεν προβλεπόταν ρύθμιση για την προστασία της οικογένειας, του γάμου, της μητρότητας. Προβλεπόταν ρύθμιση στα χουντικά Συντάγματα του 1968 και του 1973, για οικογένεια και γάμο, χωρίς αναφορά στη μητρότητα και στη συσχέτιση της οικογένειας με το έθνος.

Στην έναρξη της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας με αποφασιστικό τον ρόλο του Κωνσταντίνου Καραμανλή, στο Σύνταγμα του 1975 στο άρθρο 21 παρ. 1 ορίζεται σε μια εξαιρετικά περιεκτική διατύπωση, ότι : «Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους».

Η τομή του ’80 στο οικογενειακό δίκαιο

Η δεκαετία του ’80 αποτελεί τη στιγμή του δεύτερου κύματος μεταρρυθμίσεων και αλλαγών στην ελληνική κοινωνία, λαμβάνοντας την μορφή των θεσμικών ρυθμίσεων στο κράτος. Το μαζικό ρεύμα-κοινωνικό μπλοκ των δυνάμεων της Αλλαγής, τα νέα κοινωνικά κινήματα της εποχής, ιδίως το φοιτητικό και το γυναικείο, στο πλαίσιο τότε του δεύτερου κύματος του φεμινισμού, που έφτασε τα χρόνια εκείνα και στην Ελλάδα με σχετική καθυστέρηση, το ΠΑΣΟΚ, που κινούνταν ακόμα ανάμεσα στη μετάβαση/αλλαγή και τη διαχείριση/εκσυγχρονισμό, στην πάλη ανάμεσα στην αυτονομία και στην κρατικοποίηση των δυνάμεων και των μελών-στελεχών του, έχοντας ως σύμμαχο τον φιλελευθερισμό, εντός της δικής του σοσιαλιστικής ηγεμονίας, προχώρησε μεταξύ άλλων σε σημαντικές μεταρρυθμιστικές τομές στο οικογενειακό δίκαιο, κατοχυρώνοντας επίσης δικαιώματα που αφορούσαν την σεξουαλική αυτοδιάθεση, όπως ο νόμος για την αποποινικοποίηση της μοιχείας (ν. 1272/1982, κατάργηση σχετικής διάταξης στον Ποινικό Κώδικα), ο νόμος για την τεχνητή διακοπή εγκυμοσύνης (ν. 1609/1986).

Οι μεταρρυθμίσεις στο Οικογενειακό Δίκαιο της κυβέρνησης Ανδρέα Παπανδρέου, που τροποποίησαν τις αντίστοιχες διατάξεις του Αστικού Κώδικα, περιλαμβάνονται στο ν. 1329/1983. Είχε προηγηθεί η καθιέρωση του πολιτικού γάμου (ν. 1250/1982, τροποποίηση σχετικών διατάξεων στον Αστικό Κώδικα), θεσπίζοντας το διαζευκτικό σύστημα ή «ισόκυρο» κατά την προσφυή διατύπωση του Ανδρέα Παπανδρέου, αντί της καθιέρωσης του πολιτικού γάμου ως μοναδικού τύπου, όπως υποστήριξε η αρμόδια επιστημονική επιτροπή (Μάνεσης, Δεληγιάννης, Κουμάντος). Το ΠΑΣΟΚ της περιόδου, ως λαϊκό κίνημα, επιλέγει να μην διχάσει σε ένα τέτοιο ζήτημα το κοινωνικό μπλοκ των δυνάμεων της Αλλαγής.

Η προστασία του παιδιού από το 1983

Το Οικογενειακό Δίκαιο όπως μεταρρυθμίστηκε τη δεκαετία του ’80 (ν. 1329/1983), αποτέλεσμα του συσχετισμού δυνάμεων και ιδεών εκείνης περιόδου και εγγράφοντας σε επίπεδο νομοθεσίας το γράμμα και το πνεύμα της ρύθμισης του άρθρου 21 παρ. 1 του Συντάγματος, έχει δύο θεμέλια: Την ισότητα των δύο φύλων στον γάμο (όνομα, περιουσία, οργάνωση οικογενειακής ζωής, συναινετικό διαζύγιο) και την παιδοκεντρική διάσταση.

Η προστασία των συμφερόντων του παιδιού συνιστά πυρήνα του οικογενειακού δικαίου. Χαρακτηριστική ρύθμιση της παιδοκεντρικής διάστασης ήταν ότι η φροντίδα του παιδιού αποτελεί δικαίωμα και υποχρέωση και των δύο γονέων μέσα από τη λειτουργία της πατρότητας και της μητρότητας ως διακριτών προτύπων, στο πλαίσιο της αρχής της γονικής μέριμνας που καθιερώνεται αντί της πατρικής εξουσίας. Επίσης η καθιέρωση και προστασία των παιδιών που έχουν γεννηθεί χωρίς γάμο των γονέων τους και η πλήρης νομική εξίσωσή τους με τα παιδιά γεννημένα με γάμο. Στο πλαίσιο της κυρίαρχης παιδοκεντρικής διάστασης του οικογενειακού δικαίου εντάσσονται και οι ρυθμίσεις για την υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή ανηλίκου (ν. 2447/1996, τροποποίηση σχετικών διατάξεων του Αστικού Κώδικα).

Στο 2ο μέρος του άρθρου μας θα αναφερθούμε στην εξέλιξη του οικογενειακού δικαίου από τη δεκαετία του 2000 και μετά, με έμφαση στο νομοσχέδιο που καταθέτει η κυβέρνηση, καθώς έρχεται σε αντίθεση με την αξιακή βάση του παιδοκεντρικού χαρακτήρα του οικογενειακού δίκαιου, όπως καθιερώθηκε τη δεκαετία του ’80.