Ο Δυτικός Κανόνας και το υπερωκεάνειο που γυρίζει

Η συνέχιση του “αμυντικά” επιθετικού πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει πυροδοτήσει καταιγίδα έντονων και πολλαπλών διεργασιών και εξελίξεων στη Δύση και σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και μια ανατροπή ή τουλάχιστον μετακίνηση αντιλήψεων σε ασυνήθιστα πυκνό χρόνο. Μετά από μια περίοδο χαρούμενης ανεμελιάς ενός οικονομισμού που διείσδυε παντού και ανεχόταν-δικαιολογούσε τα πάντα, η Ευρώπη αφυπνίζεται απότομα σε ένα κόσμο που αλλάζει ραγδαία.

Η περίοδος της αμυντικής εξάρτησης από τις αμερικανικές δυνάμεις, ταυτόχρονα με συμμετοχή στην παγκοσμιοποίηση που υπηρετούσε εθνικές ιδιοτέλειες των μεγαλύτερων κρατών, συμπαρασύροντας τους μικρότερους εταίρους, έφθασε στα όρια της. Στην πίεση της εποχής φαίνεται πράγματι ότι το υπερωκεάνειο της ΕΕ, παρά τα λεγόμενα περί αδράνειας, ακινησίας και ανικανότητας έχει αρχίσει σταδιακά να στρέφεται σε περιοχή χαρτογραφημένη από καιρό, αλλά παρόλα αυτά “άγνωστη” μέχρι τώρα.

Μέσα από την συνειδητοποίηση του τέλους μιας εφησυχασμένης καταναλωτικής ευμάρειας απέναντι σε ένα κόσμο ανάγκης και οργής, η συγκυρία επαναφέρει παραμερισμένες μεταπολεμικές εμπειρίες κοινωνικού κράτους δικαίου, αλλά και πιο πρόσφατες υπερεθνικές προσπάθειες (Βίλλυ Μπραντ Βορράς-Νότος, βοήθεια στην Αφρική, εμβόλια κλπ). Η ανήσυχη Ευρώπη συναντά το μέλλον του παρελθόντος της (Μάης 1968, Τσεχοσλοβακία, ειρηνιστικά-αντιπυρηνικά κινήματα, Πράσινοι και οικολογία, Αλληλεγγύη, Τείχος) καθώς οι τρεις αλλεπάλληλες κρίσεις (οικονομική, πανδημία, Ουκρανία) σήμαναν το τέλος της εποχής της ιδιοτελούς αθωότητας.

Πράγματι, σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αλλά και συνολικά στην ΕΕ, έχουν ήδη γίνει, ή είναι σε εξέλιξη ενέργειες αδιανόητες πριν έξι μήνες, Προφανώς, η πανδημία υπήρξε η πρόβα συντεταγμένης υπερεθνικής συνεργασίας σε συντονισμό μέτρων, αλλά και διανομή εμβολίων παρά τις αρκετές παραφωνίες υγειονομικών εθνικισμών κάποιων χωρών. Είχε ήδη υπάρξει η επιτυχημένη, αν και καθυστερημένη, προσπάθεια αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης με θετικά αποτελέσματα.

Το υπερωκεάνειο ΕΕ

Ωστόσο, ο πόλεμος στην Ουκρανία υπήρξε ένα ισχυρότατο σοκ, σαρώνοντας πολιτικές βεβαιότητες πολλών ετών. Μεγάλες αναταράξεις και εντάσεις διαπερνούν σχεδόν όλες τις χώρες. Δοκιμάζουν και αμφισβητούν ηγεσίες, εκφράζουν ανασφάλεια και ανησυχία για το μέλλον, αναζητούν αλλαγές, απαιτούν νέες πολιτικές και περισσότερη κρατική παρέμβαση απέναντι στην τωρινή συνθήκη ασφάλειας, αλλά και στην ταυτόχρονη κερδοσκοπία των αγορών.

Είναι χαρακτηριστική η γερμανική μεταστροφή σε θέματα ταμπού που χαρακτήριζαν τις επιλογές της χώρας, που λειτουργεί σαν ατμομηχανή της ΕΕ. Παράδειγμα η απόφαση Σολτς, μετά από 70 χρόνια, να επιστρέψει στην δημιουργία ισχυρών ενόπλων δυνάμεων με αμυντικό προϋπολογισμό 2%, αλλά και με την άμεση διάθεση ενός πακέτου 100 δισ. για εξοπλισμούς. Άλλο παράδειγμα η αποφασιστική προσπάθεια ενεργειακής απεξάρτησης από τη Ρωσία με την στροφή στο λιγνίτη, την προμήθεια LNG, αλλά και τη διατήρηση ανοικτών των πυρηνικών εργοστασίων. Είναι, επίσης, εντυπωσιακή η επανοριοθέτηση της γερμανικής θέσης για τα ελληνοτουρκικά και η σαφής δήλωση προστασίας των ευρωπαϊκών συνόρων της Ελλάδας.

Η σύγκλιση όλων των ευρωπαϊκών κρατών –με εξοπλισμό και επιβολή κυρώσεων στη Ρωσία– στην γραμμή αμέριστης στήριξης της Ουκρανίας και η απόλυτη καταδίκη του ρωσικού αυταρχικού μεγαλοϊδεατισμού σηματοδοτεί μια στροφή σε πολιτική προτεραιότητα εκδημοκρατισμού αναφορικά με τις εξωτερικές συνεργασίες. Ταυτόχρονα, δρομολογείται η αναζήτηση ενιαίου ευρωπαϊκού αυτοπροσδιορισμού με την επαναφορά της συζήτησης για κοινή αμυντική και εξωτερική πολιτική της Ένωσης που την ανέβαλλαν συνεχώς τα χρόνια του οικονομισμού.

Όμως, είναι προφανές ότι η ραγδαία αύξηση των πολεμικών δαπανών, η διόγκωση των αμυντικών προϋπολογισμών και η κούρσα εξοπλισμών μαζί με τις οικονομικές κυρώσεις δεν είναι ο μοναδικός ούτε ο σημαντικότερος –παρότι καίριος– τρόπος αντίδρασης της ευρωπαϊκής Δύσης. Ο πόλεμος επανέφερε εκρηκτικά στην ευρωπαϊκή ενδοχώρα την ξεχασμένη πραγματικότητα του αγρίου πλανητικού ανταγωνισμού με δεκάδες τοπικές συγκρούσεις των υπερδυνάμεων.

Τα μέτωπα της Ευρώπης

Η μνήμη των δυο παγκοσμίων πολέμων και της άπληστης επέκτασης της αποικιοκρατίας των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, όπως και της καταστροφικής εξέλιξης των ολοκληρωτισμών του προηγουμένου αιώνα, είναι καταλυτική. Αυτή η μνήμη, η πολιτική ταυτότητα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και το τεράστιο πολιτισμικό εκτόπισμα κάνει την Ευρώπη υπερδύναμη ειρήνης. Αποστολή της σε αυτήν την νέα συγκυρία είναι να κινηθεί συντεταγμένα και ουσιαστικά σε τρία μέτωπα:

Πρώτον: Η αποφασιστική στάση για το ενεργειακό, αλλά και η στήριξη απέναντι σε ένα δύσκολο χειμώνα για όλα τα νοικοκυριά έχει ένα διπλό περιεχόμενο: αφ’ ενός το μήνυμα απεξάρτησης από τη ρωσική ενέργεια, αφ’ ετέρου η συμπόρευση στο εσωτερικό της ΕΕ σε μια πολιτική αξιών και ελεύθερης ανοικτής κοινωνίας που ενοποιεί. Οι Ευρωπαίοι πολίτες καλούνται να συστρατευτούν στην ελάχιστη δημοκρατική αλληλεγγύη, υπομένοντας τα προβλήματα της ενεργειακής έλλειψης και της ακρίβειας και αντιλαμβανόμενοι ότι συμμετέχουν σε ένα πόλεμο σημαντικό για το μέλλον τους.

Η τωρινή πολυφωνία με βάση εθνικές ιδιοτέλειες, η έξαρση λαϊκισμών και η διαρκής αμφισβήτηση των κυβερνήσεων και της Κομισιόν, είναι μια μεταβατική φάση ενηλικίωσης. Ο ανεξέλεγκτος αυταρχισμός αλλά και ο πλουτοκρατικός λαϊκισμός θα καραδοκεί μονίμως, απειλώντας και καταστέλλοντας. Η Ευρώπη έχει πάρει το μάθημά της από την πρόσφατη εμπειρία.

Δεύτερον: Η Δύση δεν μπορεί πια να είναι ένα δεδομένο συμπαγές μέτωπο, με την Ευρώπη ουραγό των ΗΠΑ. Τουναντίον η σχέση με τις ΗΠΑ θέλει μια δυναμική αναθεώρηση. Η μηχανιστική και ιδιοτελής εξαγωγή δημοκρατικών θεσμών, παράλληλα με εμπορεύματα και “υπηρεσίες” απέτυχε παταγωδώς, γιατί ήταν ανιστορική. Οι αλλεπάλληλες παρεμβάσεις με κατάφωρη παραβίαση του διεθνούς δίκαιου συχνά με μονομερείς αποφάσεις, στις οποίες η Ευρώπη καλείται εκ των υστέρων να συνδράμει, οδήγησαν στην μεγάλη απώλεια αξιοπιστίας των ΗΠΑ σαν δύναμη ειρήνης στην διεθνή κοινή γνώμη. Η Ευρώπη μπορεί και ξέρει να παίξει έναν πιο αξιόπιστο ρόλο με την αποτελεσματική εισαγωγή και τήρηση νέων κανόνων διεθνούς δικαίου αντί να εμπλέκεται σε αμφιλεγόμενες –συχνά καταστροφικές– επεμβάσεις (Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη και Συρία). Το ανανεωμένο ευρωπαϊκό κοινωνικό συμβόλαιο πρέπει να αποτελέσει τον νέο Δυτικό Κανόνα.

Τρίτον: Ένας τέτοιος αξιακός και πολιτικός αναπροσδιορισμός των σχέσεων με τις ΗΠΑ αφορά όμως και τον επικίνδυνο νέο διπολισμό, με την απότομη σκλήρυνση της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της Κίνας (καταστολή κορωνοϊού, Ταιβάν). Οι ακραίες αντιπαραθέσεις με οικονομικές ζώνες και δεκάδες μικρούς προστατευτισμούς, ταυτόχρονα με την κινεζική οικονομική διείσδυση σε 120 χώρες και την ανεξέλεγκτη κι αφορολόγητη κούρσα κερδοφορίας των μεγάλων εταιριών, είναι αδιέξοδες. Ο Νότος (Ινδία, Αφρική και Λατινική Αμερική) με τεράστια φτώχεια και πολλαπλές ανάγκες προσβλέπει στη διάχυση γνώσης, τεχνολογίας και βοήθειας με σκοπό την δική του ανάπτυξη.

Το στοίχημα της ΕΕ

Η ΕΕ εξακολουθεί να είναι ένας εξαιρετικά ισχυρός παγκόσμιος οικονομικός παράγων (20% του παγκόσμιου ΑΕΠ). Σε στενή συνεργασία με την Κίνα (19%) και τις ΗΠΑ(25%), μπορεί να απαντήσει έγκαιρα και πειστικά σε ένα διαμορφωνόμενο ολέθριο αντιδυτικό μέτωπο μιας συμμαχίας του αυταρχισμού, του φανατισμού και της ιδεοληψίας, προλαβαίνοντας έτσι μια προαναγγελθείσα σαν μοιραία σύγκρουση. Έχει την αξιοπιστία με ανιδιοτελή αλλά συστηματική επιβολή και πραγματική τήρηση υπερεθνικών κανόνων, να παρέμβει τόσο στον αυταρχισμό των υπερδυνάμεων όσο και στο ανεξέλεγκτο των εταιριών και των αγορών.

Είμαστε σε μια εποχή ασύλληπτης διασυνδεσιμότητας και η αλληλεξάρτηση συμβαδίζει στενά με την υπερεθνική συνεργασία. Πρέπει να είναι επιθυμητό για την Δύση να προοδεύσει ο πλανήτης με την ανάδυση ενός πολυπολισμού με ενίσχυση των ασθενέστερων, αντιμετωπίζοντας από κοινού και αποτελεσματικά τα μεγάλα προβλήματα της φτώχειας, της κλιματικής κρίσης, της ενιαίας υγείας και ευρύτερα των ανισοτήτων. Η Ευρώπη δεν μπορεί να τρομάζει, αλλά να προκρίνει ένα πολυπολικό κόσμο, με νέους κανόνες και συγκεκριμένες δεσμεύσεις ισχύος, σαν καθοριστικό κριτήριο συνολικής ανάπτυξης στον ορίζοντα μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης.