Συμμετοχικά κόμματα: Η χαμένη ευκαιρία της Μεταπολίτευσης

Υπήρχε ένα είδος κομματικής δημοκρατίας, άγουρης και ανολοκλήρωτης βέβαια. Τα κόμματα γίνονταν εκκολαπτήρια θεσμικών μεταρρυθμίσεων, κοινωνικής συγκατάθεσης και ελέγχου της εξουσίας. Ωρίμαζαν ένα αίτημα στην κοινωνία, πριν ολοκληρωθεί ως νομοθετική ρύθμιση. Η κατίσχυση του ρόλου των κομμάτων ως θεσμών διαμεσολάβησης ανάμεσα  στο κράτος και την κοινωνία, κοινωνικοποίησης του κράτους και πολιτικοποίησης της κοινωνίας, έδιναν στο πολιτικό τοπίο την αίσθηση μιας δημοκρατικής άνοιξης.

Σ΄ αυτήν τη δημοκρατική έπαρση πρωταγωνιστούσαν οι αντιδικτατορικοί αγωνιστές, αλλά και όσοι πολίτες τους κινητοποιούσαν δημοκρατικά και πατριωτικά αντανακλαστικά (μνήμη της στέρησης των πολιτικών ελευθεριών, κυπριακή τραγωδία κλπ). Το αίτημα της “κοινωνικής συμμετοχής”, αν δεν υπερέβαινε, τουλάχιστον ισοστάθμιζε την αναζήτηση “χαρισματικού” ηγέτη. Στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ, η “αυτοοργάνωση”, οι οργανώσεις βάσης και η εσωκομματική ζωή  με τις συνελεύσεις των μελών, συνυπήρχαν για μερικά χρόνια με  τη “χαρισματική” προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου. Αυτό το αυθόρμητο κίνημα δημοκρατίας κάποιοι πολιτικοί διανοητές προσπάθησαν να το οριοθετήσουν ιστορικά, να το εκφράσουν πολιτικά και να το ολοκληρώσουν θεσμικά. 

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης, ένας συνεπής εκφραστής αυτής της πολιτικής άνοιξης, θεωρούσε ότι «Η μεταπολιτευτική περίοδος ήταν η ιστορική Ευκαιρία για την οικοδόμηση μιας νέας αντιπροσώπευσης, μιας νέας ελληνικής δημοκρατίας δια μέσου των πολιτικών κομμάτων». Προσδοκούσε ότι τα κόμματα θα έπαιζαν το ρόλο της “Εκκλησίας του Δήμου” στην αρχαία δημοκρατική πόλη. Πίστευε ότι η ανάληψη από αυτά ρόλου αυτόνομου από την κυβέρνηση και το κράτος, με βασική αποστολή την πολιτική εκπαίδευση των πολιτών για να μπορούν να αξιολογούν, αλλά και να αναλαμβάνουν δημόσιες ευθύνες, ήταν μια “εφικτή ουτοπία”. 

Όπως στην αρχαία ελληνική πόλη ένας ιδιώτης μετασχηματιζόταν σε πολίτη, κατά τη μετάβασή του από τον ιδιωτικό του χώρο (οικία) στο χώρο της Αγοράς, δηλαδή στο χώρο όπου παίρνονταν οι αποφάσεις για τα θέματα της πόλης, έτσι και τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης “Αγορά” και “Εκκλησίες του Δήμου” γίνονταν, τηρουμένων των αναλογιών, τα κόμματα. Η συμμετοχή σε ένα κόμμα δημιουργούσε πρωτίστως μορφωτικές ανάγκες και λειτουργίες.

Και στην αρχαία  Αθήνα, για να μπορούσε κάποιος  να παρακολουθεί, να αξιολογεί και να αναλαμβάνει ευθύνες, έπρεπε να εκπαιδευτεί, αφού καλούταν να αναλάβει τουλάχιστον δύο-τρεις φορές στη ζωή του δημόσια αξιώματα, εξαιτίας του ότι η εκλογή γινόταν δια κλήρου. Γι’ αυτό εγγραφόταν σε διάφορες σχολές σοφιστών, για να ολοκληρώσει το υπόβαθρο που απαιτούσε η πολιτική δημοκρατία-συμμετοχή. Και ήταν η πολιτική δημοκρατία αυτή που εκτίναξε τότε τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη.

Τα αρχηγοκεντρικά κόμματα

Αν και σ’ αυτήν τη μεταπολιτευτική δημοκρατική εφόρμηση διαμέσου των κομμάτων υπέβοσκαν όλα τα αρνητικά της παλαιάς περιόδου του παλαιοκομματισμού, του αρχηγισμού και του σταλινισμού, όπως η ροπή προς τον πελατειασμό, το λαϊκισμό, τον ιδεοληπτισμό, την προπαγάνδα, το πολιτικό μπούλινγκ, την έλλειψη επιχειρημάτων και περιεχομένων, την ποινικοποίηση της πολιτικής ζωής και το καπέλωμα της κοινωνικής δράσης από τους “χαρισματικούς” ηγέτες, εντούτοις, η λαϊκή συμμετοχή και οι αναπτυγμένες εσωκομματικές λειτουργίες έδιναν το δικαίωμα να ευελπιστεί κανείς σε κάποια πολιτική χειραφέτηση. Σταδιακά, όμως, οι δυνάμεις του παλαιοκομματισμού, του αρχηγισμού και του σταλινισμού επικράτησαν. Μετέτρεψαν τα κόμματα σε εκλογικούς μηχανισμούς, ακυρώνοντας το ρόλο τους ως θεσμών κοινωνικής συμμετοχής και δράσης. 

Ιδιαίτερα, μετά την ανάληψη της κυβερνητικής εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ, και τις όποιες αληθινές μεταρρυθμίσεις στην κοινωνική, οικονομική και χωροταξική δομή της πρώτης τετραετίας, άρχισε και ο εκφυλισμός της εσωκομματικής ζωής του. Εσωκομματική ζωή η οποία ήταν και η ατμομηχανή της μεταπολιτευτικής πολιτικής άνοιξης και των όποιων αληθινών μεταρρυθμίσεων. Άρχισε η αντιστροφή και η γέννηση του σημερινού σαθρού πολιτικού περιβάλλοντος, με τα αρχηγοκεντρικά, φατριαστικά, μιντιακά και διαπλεκόμενα κόμματα. Τα “μη-κόμματα“ όπως τα χαρακτήριζε ο Χαραλαμπίδης.

Αρχηγοκεντρικά κόμματα είναι αυτά στα οποία η πολιτική ισχύς δεν συγκεντρώνεται σε μια εσωκομματική δομή και σε θεσμούς των μελών, αλλά σε ένα πρόσωπο που, κατά κανόνα, δεν έχει και την επάρκεια να συγκεντρώσει αυξημένες εξουσίες. Ιδιαίτερα στη Μεταπολίτευση, η ολική απαλλοτρίωση της δύναμης του κόμματος είναι η στιγμή που ο “αρχηγός” δεν αναδεικνύεται από τα μέλη, αλλά από μια ακαθόριστη μάζα οπαδών, “φίλων”, ακόμη και εχθρών του κόμματος. Στον επηρεασμό αυτής της μάζας-εκλογέων παρεμβαίνουν εξωκομματικά κέντρα, ιδίως τα “ΜΜΕ”.

Στη συνέχεια, ο αρχηγός και μια ομάδα κυρίως δικής του επιλογής, παρακάμπτουν οποιαδήποτε κομματική δομή-ζωή και την επανασυγκροτούν σε ισχυρή εξάρτηση από το κράτος και ισχυρά ιδιωτικά συμφέροντα, από τα οποία αντλούν τους πόρους για να συντηρούν, σε συνδυασμό με υποσχέσεις για κυβερνητικές ή δημόσιες θέσεις, τις μετατρεπόμενες σε εκλογικές πελατείες πάλαι ποτέ κομματικές βάσεις. 

Τα αρχηγοκεντρικά κόμματα, επιπλέον, εκφυλίζουν ή καταστρέφουν δημοκρατικές κατακτήσεις, όπως: απλή αναλογική, δημοψηφίσματα, τοπικές συνελεύσεις κλπ, επιβάλλουν καθεστώς διαγγελμάτων και δίνουν στη πολιτική το νόημα της σύγκρουσης των φατριών για τον έλεγχο του κράτους. Ακόμη, τα κόμματα αυτά δεν συναρθρώνονται με τα προβλήματα της κοινωνίας, απλώς τα επικαλούνται για να αμβλύνουν την κοινωνική πίεση. Και, τελικά, στο στόχο να λαφυραγωγηθεί το κράτος από τη δική τους φατρία, δίνουν στην έννοια της πολιτικής χαρακτηριστικά άγριας ζούγκλας, γηπέδου με οπαδούς και χουλιγκάνους.

Μαζικά κόμματα με μέλη

Από την άλλη, η όποια περιορισμένη και καιροσκοπική συμμετοχή, οδηγεί τους πολίτες στην κοινωνική απομόνωση, στην αποπολιτικοποίηση και την αδράνεια και, τελικά, στη θυματοποίησή τους στα “ΜΜΕ” και στην ευθυγράμμιση τους με τηλεοπτικούς προπαγανδιστές. Ο πολίτης μετασχηματίζεται σε τηλεθεατή-ακροατή, ενώ η πολιτική ως τηλεοπτικό θέαμα γίνεται πλέον το όπιο, το υποκατάστατο της άλλοτε δικής του πολιτικής ενέργειας. Και τελικά, τα ΜΜΕ, σε συνδυασμό με το διαδίκτυο και τις δημοσκοπήσεις, γίνονται αυτά οι μηχανισμοί της όποιας κοινωνικής κινητοποίησης-έκφρασης, υποδεικνύουν τις “λύσεις” και τους νέους “αρχηγούς”, διαμορφώνουν τις πολιτικές ατζέντες και τις κοινωνικές πολώσεις. 

Η  ανασύνταξη της δημοκρατίας, με τη δημιουργία μαζικών κομμάτων με μέλη, συνελεύσεις και αποφάσεις από τη βάση, δεν νομίζω ότι μπορεί να υποκατασταθεί, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, με την πολιτική συμμετοχή κατ’ οίκον, μέσω του διαδικτύου. Μπορεί απλά να υποκαταστήσουν τις παλαιές κομματικές φατρίες, όχι όμως να δημιουργήσουν μια αληθινή πολιτική ζωή, η οποία, για να είναι τέτοια, πρέπει να είναι δια ζώσης. 

Νέοι πολιτικοί φορείς με μαζική συμμετοχή, που θα νοιάζονται για τα προβλήματα της κοινωνίας και όχι τις προσωπικές φιλοδοξίες κάποιων παρεών των Αθηνών, δεν μπορούν να δημιουργηθούν με επιστροφές υπολειμμάτων της μεταπολιτευτικής “κακιστοκρατίας”. Ακόμη και κάποιες πρωτοβουλίες “προσωπικοτήτων”, που φιλοδοξούν να “αναγεννήσουν την πολιτική ζωή”, φαίνεται να ακυρώνουν ευθύς εξαρχής την προσπάθειά τους με το να υποβαθμίζουν το πολιτικό ζήτημα σε ζήτημα ανεύρεσης “αρχηγού-σωτήρα”.