Αγία Σοφία: Το μεγαλείο της δεν είναι του κόσμου τούτου

Αναρωτιόμουν τι θα μπορούσε να προσθέσει κανείς για την υπερβατική αρχιτεκτονική που χαρακτηρίζει την Αγία Σοφία, όταν οι ειδικοί μιλούν για ένα αριστούργημα «με ρυθμό κλασικό και βάρβαρο μαζί, δυτικό και ανατολικό, ελληνική αυστηρότητα και ρωμαϊκή αίγλη, ασιατικό αχανές μέγεθος και σατραπική μεγαλοπρέπεια»;

Σε λίγο θα ήμασταν εκεί όπου η παγκόσμια ιστορία συμβαδίζει με την θεολογία, με τον πολιτισμό, αλλά και με αλησμόνητους βυζαντινούς θρύλους. Εκεί όπου η ομορφιά φανερώνεται «ως συμμετρία φωτισμένη από ζωή», όπως έλεγε ο νεοπλατωνιστής Πλωτίνος.

Εκεί όπου προσκύνησαν, λειτουργήθηκαν, βαφτίστηκαν και στέφθηκαν σπουδαίοι αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες, που ακούστηκαν υπέροχοι εκκλησιαστικοί ύμνοι και ψαλμωδίες, επινίκια και ευχαριστήριες δοξολογίες, εορτάστηκαν θρίαμβοι και βιώθηκαν ώρες αγωνίας και μαρτυρίου, έγιναν Οικουμενικοί Σύνοδοι, διαπράχτηκαν βαρβαρότητες, ιεροσυλίες, εκποιήσεις ιερών σκευών και αφιερωμάτων, λαφυραγωγήσεις και άλλες ανείπωτες ασχήμιες.

Αλλά και εκεί όπου ανώνυμοι καλλιτέχνες δημιούργησαν παγκόσμια αριστουργήματα και εικόνες που γίνονται «αντανάκλαση», όπως λέει ο φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου, «του θείου προτύπου και συμμετέχουν στην αγιότητά του». Εκεί όπου κατά την μελετήτρια της Αγίας Σοφίας Μπισέρα Πέντσεβα, «η θεϊκή παρουσία εκδηλώνεται επάνω στην φαινομενικότητα του χρυσού και του μαρμάρου, πέρα από την ανθρωπομορφική απεικόνιση».

Εκεί όπου η φιλοδοξία του αυτοκράτορα Ιουστινιανού να δώσει στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έναν αδιαμφισβήτητο οικουμενικό χαρακτήρα ήταν προφανής και γίνονταν πραγματικότητα στις 27 Δεκεμβρίου του 537 με τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια του ναού, όπου «η πόλις ήτο όλη ορθία, επευφιμούσα την πομπικήν πορείαν του Βασιλέως και του Πατριάρχου».

Ήταν πλέον προχωρημένο μεσημέρι, οι δρόμοι προς την γέφυρα του Γαλατά στον Κεράτιο Κόλπο και προς τον πρώτο λόφο της Πόλης, όπου δεσπόζει η Αγία Σοφία, ήταν απελπιστικά μποτιλιαρισμένοι. Πλησιάζοντας προς την Αγία Σοφία η απερίγραπτη στενωσιά των δρόμων, η βοή και τα πολλά αυτοκίνητα έκαναν την μετάβασή μας όλο και πιο βασανιστική. Κάποια στιγμή κατεβήκαμε από το λεωφορείο σε ένα παράμερο στενό και προχωρήσαμε με τα πόδια, χωρίς να βλέπουμε ακόμα τίποτα από το μέγιστο σύμβολο της Ορθοδοξίας.

Περιορισμένες «απαιτήσεις»

Σε λίγο φάνηκε από μακριά πρώτα ο θεόρατος τρούλος με τα σαράντα παράθυρα, τα ψηλά κολωνάκια και το λαμπερό μισοφέγγαρο στην κορυφή του. Ήταν όντως σαν να αιωρούνταν στο κενό ένα θεϊκό «θολωτό σύμπαν», που το «περιόρισε ο άνθρωπος».

Για κάποιο, αδιευκρίνιστο λόγο δεν είχα ιδιαίτερες απαιτήσεις για όσα θα μας επιτρεπόταν τελικά να δούμε στο ναό του Ιουστινιανού. Βλέποντας από μακριά και τις σκαλωσιές, τους γερανούς και τα διάφορα επισκευαστικά παραπήγματα, ένοιωσα ξαφνικά σαν να ήταν και η Αγιά Σοφιά μαρμαρωμένη, ασάλευτη, θαρρείς βαλμένη σε ένα θεόρατο σάβανο.

Ο συμβολισμός με τους τέσσερεις μιναρέδες και τα οθωμανικά παρακτίσματα στον περιβάλλοντα χώρο έμοιαζαν σαν αποδεικτικά στοιχεία εγκλεισμού. Ήταν σαν να υπάρχουν περισσότερο για να υποβαθμίζουν και να κακοποιούν έξωθεν ένα μεγαλοπρεπές και ανυπέρβλητο αρχιτεκτονικό κόσμημα, που σε εποχές αυτοκρατορικής δόξας ήταν «η καρδιά και η ψυχή της δημόσιας ζωής, πολιτικής και θρησκευτικής».

Παραλάβαμε τα εισιτήρια εισόδου των 25 €, οι γυναίκες φόρεσαν υποχρεωτικά τις μαντήλες και μετά από κάποιο έλεγχο ανηφορίσαμε από μια διπλανή πύλη προς το «θηλυτέρων υπερώον» των Βυζαντινών, τον γυναικωνίτη. Μόνο αυτός ο χώρος προορίζονταν για τους «απίστους» επισκέπτες, καθότι ο κυρίως ναός στο ισόγειο είναι από το 2020 και πάλι τζαμί με πρόσβαση από την κυρία πύλη μόνο για τους «πιστούς».

Μπορεί για τον ιστορικό και αυτόπτη μάρτυρα Γεώργιο Φραντζή η Άλωση να ξεπερνούσε όντως τον ανθρώπινο νου. Τους περισσότερους από εμάς φαίνεται όμως πως τους ξεπερνά ακόμα και η ιδέα ότι ο πρόεδρος της Τουρκίας Ερντογάν, αναμετρούμενος με την ιστορία ως άλλος «Πορθητής», έκανε μια νέα συμβολική «Άλωση», 569 χρόνια μετά το πραγματικό «Η Πόλις εάλω»!

Ήταν προφανές, ότι η περιήγηση αποκλειστικά στον γυναικωνίτη δεν επιτρέπει στον επισκέπτη ν΄ αντιληφθεί στην ολότητά του το αρχιτεκτονικό μεγαλείο στο εσωτερικό του ναού. Πόσο μάλλον να βιώσει την ιερότητά του, ούτε βεβαίως να θαυμάσει όλο το κάλλος από τον εναπομείναντα πολιτιστικό και πνευματικό πλούτο μετά από τους βανδαλισμούς άπληστων Λατίνων και Οθωμανών πλιατσικολόγων, τους σεισμούς, τις καταστροφές, αλλά και τα οθωμανικά κονιάματα και τις ισλαμικές, «καλλιτεχνικές» προσθήκες.

Αγία Σοφία: «Φως, ελαφρότης και αρμονία»

Με το που αντικρίσαμε το «αχανές» υπερώο, νόμιζα πως αφού δεν υπάρχει δυνατότητα ν΄ ανάψει εδώ κάποιος ένα κερί στη χάρη της Μεγαλόχαρης, θα έκανε τουλάχιστον τον σταυρό του, θ΄ ακούγονταν, έστω ψιθυριστά, ένας ψαλμός, αν όχι το «Τη Υπερμάχω…», όπως έκανε κάποτε εδώ μέσα η αείμνηστή Ειρήνη Παππά, τουλάχιστον ένα «Κύριε ελέησον». Τίποτα από αυτά δεν έγινε, σαν να ήμασταν όλοι μακράν αμέτοχοι του Φωτός.

Και όμως εδώ ψηλά το φως ήταν εντυπωσιακό. Άλλωστε, όπως γράφει για την Αγία Σοφία και ο εθνικός μας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: «Φως και ελαφρότης και αρμονία είναι αι τρεις κυριώταται εντυπώσεις αι καταπλήττουσαι τον εισερχόμενον εις το απαράμιλλον τούτο της Ελληνικής τέχνης προϊόν∙ φως, ελαφρότης και αρμονία, τα τρία προσόντα της ωραίας φύσεως, άπερ μόνον μεγαλοφυεστάτη τέχνη δύναται ν΄ απομιμήται και συνδυάζη».

Παρατηρώντας με θαυμασμό τις όμορφες καμπύλες, τα μεγάλα ημιθόλια, τις κόγχες, τις αψίδες, τις βαθιές κοιλότητες, τα τόξα και τα πολύγωνα της οροφής του ναού αναρωτιόμουν, εντελώς απροσδόκητα, μήπως θα μπορούσε ο εξαίρετος συγγραφέας Μ. Καραγάτσης να έχει κρύψει κάπου εκεί ψηλά τους αγίους του, Σέργιο και Βάγχο, όταν τους έβαζε να «κουτσομπολεύουν» με δεικτικό σαρκασμό και όμορφο χιούμορ όλα τα σημαίνοντα βυζαντινά πρόσωπα, που άφησαν το ιστορικό τους αποτύπωμα στην υπερχιλιετή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Ανατολής. Προτίμησε βέβαια να τους κρύψει στην «Μικρή Αγία Σοφία», στον ομώνυμο ναό των δύο αγίων, ο οποίος υπάρχει κάπου εκεί κοντά και αυτός από την εποχή του Ιουστινιανού και ήταν από τους πρώτους που μετατράπηκε σε τζαμί.

Όπως έγινε και με τις σημαντικότερες από τις 218 εκκλησίες – και τις 158 Μονές- που υπήρχαν στην Πόλη πριν την Άλωση, ενώ οι περισσότερες από αυτές που δεν έγιναν τζαμιά καταστράφηκαν, γκρεμίστηκαν ή εγκαταλείφτηκαν και χάθηκαν στο διάβα των αιώνων.

Υπερβατική, σχεδόν, μυστηριώδης

Παρά την κάπως «προκατειλημμένη» στάση μου η πρώτη εντύπωση για τον γλυπτό διάκοσμο του ναού στο νότιο θεόρατο υπερώο ήταν υπερβατική, σχεδόν μυστηριώδης. Εδώ αποδεικνύεται στην πράξη πως οι θεωρίες του Πλωτίνου περί τέχνης, η οποία πρέπει ν΄ απεικονίζει τη φύση σε εξευγενισμένη μορφή, έγιναν πλήρως αποδεκτές από την χριστιανική τέχνη. Οι ιδέες του νεοπλατωνιστή φιλοσόφου για το φως και το κάλλος, που έχει να κάνει με αιώνιες αξίες και όχι με υλικές μορφές, έβρισκαν απόλυτα σύμφωνους τους Βυζαντινούς του 6ου αιώνα.

Γιατί και για αυτούς «το κάλλος είναι αυτό που ακτινοβολεί τη συμμετρία και όχι η ίδια η συμμετρία». Άλλωστε, «η νεοπλατωνική βάση όλης της βυζαντινής τέχνης έκανε πάντα τον καλλιτέχνη να πιστεύει ότι απεικονίζει μόνο τη σκιά της πραγματικότητας». Μόνο που τώρα «για να πετύχουν ευχάριστες αισθητικές εντυπώσεις πρόσθεταν περισσότερη κίνηση από πριν».

Κι έτσι, η «αχανής» Αγία Σοφία, είτε ως λατρευτικός χώρος είτε ως μουσείο, βιώνεται ανά τους αιώνες, ανάλογα με την εποχή και τις μετατοπίσεις του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας, σαν «εικών ποικίλη του Αγίου Πνεύματος».

Έβλεπα τα υπέροχα κιονόκρανα με τα μονογράμματα αυτοκρατόρων, να μοιάζουν με λαξευμένες «δαντέλλες» πάνω στους 67 συνολικά πολύχρωμους κίονες του γυναικωνίτη, από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο και από λευκό της Προκοννήσου. Με λίγη φαντασία, θυμίζουν φύλλα ακάνθου, που ήταν πλασμένα από θεϊκό φως και όχι από κεκαμμένη σμίλη κάποιου άγνωστου καλλιτέχνη. Άλλοι 40 κίονες ξεκινούσαν από το δάπεδο του κυρίως ναού κι έφταναν ως την οροφή απ΄ ευθείας χωρίς να διακόπτονται από δάπεδα υπερώων.

Ουράνιος θόλος

Σε λίγο τα μάτια όλων μας ήταν στραμμένα ψηλά, έστω και από πλάγια θέση, προς τον θεόρατο τρούλο με τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ και τα δύο ημιθόλια. Αν και μεγαλοπρεπής, πενήντα μέτρα πάνω από το δάπεδο, έδινε μια αίσθηση ταπεινής προσέγγισης θεού και ανθρώπου. Μια φαινομενικά μόνο ελαφριά κατασκευή, «αιωρούμενη» πάνω από τον ναό, που μαγνήτιζε την όραση, καθώς έδινε την εντύπωση πως ήταν από κάπου κρεμασμένη με αόρατα νήματα.

Μόνο που από το κέντρο του θόλου έλειπε ο «Παντεπόπτης Παντοκράτωρ», ο «Κύριος του Σύμπαντος» που, σύμφωνα με τον φωτισμένο Πατριάρχη Φώτιο, «θα έλεγε κανείς ότι εποπτεύει τη γη, ότι στοχάζεται την τάξη και τη διακυβέρνησή της».

Αυτό τολαμπρό αρχιτεκτονικό θαύμα των δύο «μηχανοποιών» της Ιωνίας, Ανθέμιου και Ισίδωρου, με τον τρούλο σαν το επιστέγασμα της αξεπέραστης τεχνικής τους, ήταν που έκανε τον βυζαντινό λόγιο και δάσκαλο των Δυτικών Μανουήλ Χρυσολωρά να πει ότι «Εστί γαρ όντως ουκ ανθρωπίνης σοφίας έργον». Με άλλα λόγια, «πρέπει να έβαλε και ο Θεός το χέρι του»…