Ένα πολύτιμο κινηματογραφικό ημερολόγιο

Πάνε πάνω από είκοσι χρόνια που ασχολούμαι με τα ερασιτεχνικά φιλμ: από κινηματογραφικό ενδιαφέρον στην αρχή, για ακαδημαϊκούς/ερευνητικούς λόγους από ένα σημείο και έπειτα, που οδήγησαν στην εκπόνηση μεταπτυχιακής εργασίας στο ΕΑΠ με θέμα “Το ερασιτεχνικό φιλμ ως πηγή στο μάθημα της ιστορίας”. Προσοχή όμως: αναφέρομαι σε φιλμ· όχι σε βίντεο, όχι σε κινητά τηλέφωνα και ψηφιακά υλικά.

Και παρά το ότι, ειδικά με τα κινητά τηλέφωνα, δεν υπάρχει άνθρωπος να μην έχει τραβήξει εικόνες έστω και για λίγα δευτερόλεπτα, το να αποσαφηνίσουμε τι είναι τα ερασιτεχνικά φιλμ δεν είναι τόσο απλό όσο ακούγεται. Να το πω αλλιώς: όλοι ερασιτέχνες είμαστε (ή έχουμε λειτουργήσει περιστασιακά και ως ερασιτέχνες), αλλά τελικά ποιος είναι ο ερασιτέχνης;

Αρχικά μου φαίνεται πως κινούμαι σε πιο στέρεο έδαφος υποστηρίζοντας πως ερασιτεχνικές ταινίες είναι εκείνες που γυρίστηκαν σε φορμά και συνακόλουθα με μηχανήματα, που οι εταιρίες προόριζαν καταρχήν για το ευρύ κοινό και για ιδιωτική χρήση, πέρα από οποιαδήποτε πιθανή επαγγελματική αξιοποίηση. Και αυτά τα φορμά ήταν (grosso modo) τα φιλμ και οι μηχανές 16mm, 9,5mm, 8mm και super 8mm, που ευδοκιμούσαν από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1980 περίπου, για να περάσουν στο στάδιο της ύφεσης με την εμφάνιση του βίντεο και να εξαφανιστούν στη συνέχεια με την επικράτηση των ψηφιακών μέσων.

(Συνέντευξη με τον Λευτέρη Στεφανουδάκη, έναν από τους μεγαλύτερους συλλέκτες κινηματογραφικών μηχανών προβολής και “εργάτη” του ερασιτεχνικού φιλμ εδώ και δεκαετίες. Οι λήψεις πραγματοποιήθηκαν από τον Πέτρο Φιαγκουσάκη, παλιό ερασιτέχνη κινηματογραφιστή και επισκευαστή μηχανημάτων).

Το κριτήριο της τεχνολογίας

Προτάσσω λοιπόν το κριτήριο της τεχνολογίας, του “φορμά”, του μεγέθους του φιλμ, αν και αυτό επίσης έχει τις εξαιρέσεις του: υπήρξαν φορμά που ξεκίνησαν την πορεία τους ως “ερασιτεχνικά” και εξελίχθηκαν σε επαγγελματικά ή “ημιεπαγγελματικά”. Υπήρξαν ακόμα περιπτώσεις επαγγελματικών ταινιών που γυρίστηκαν σε “ερασιτεχνικά φορμά” για λόγους ύφους και ακόμη υπήρξαν περιπτώσεις ερασιτεχνών, οι οποίοι για διάφορους λόγους και με ποικίλους τρόπους “έκαναν το χόμπι τους” με επαγγελματικές προδιαγραφές: χρησιμοποιώντας δηλαδή φιλμ και μηχανήματα προορισμένα για ταινίες που θα έβρισκαν το δρόμο τους για τις αίθουσες και δεν θα περιορίζονταν στους τοίχους ενός δωματίου.

Συνολικά πάντως για τις “εξαιρέσεις” τα κριτήρια της παραγωγής/διανομής και της βιογραφίας συμβάλλουν στον χαρακτηρισμό ενός φιλμ. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζεται κατά πόσο ο σκηνοθέτης ήταν επαγγελματίας ή όχι τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της δημιουργίας της ταινίας και, επίσης, αν η παραγωγή/διανομή της εμπίπτει σε αυτό που θα αποκαλούσαμε “εμπορικό κύκλωμα”: αν έχει χρηματοδοτηθεί από ιδιωτικές εταιρίες ή κρατικούς οργανισμούς, αν πραγματοποιήθηκε διανομή από ιδιωτικές εταιρίες και σε ποια έκταση.

Για να συνοψίσω λοιπόν: υπάρχει το κριτήριο της τεχνολογίας, αλλά δεν είναι το μοναδικό, όταν τα πράγματα μπερδεύονται. Ας πούμε ότι τα ερασιτεχνικά φιλμ είναι ένα φαινόμενο πολυπαραγοντικό.

Το ιστορικότερο κινηματογραφικό ντοκουμέντο

Δεύτερο ζήτημα: τι θέματα είχαν αυτές οι ταινίες; Στην πλειονότητά τους ήταν οικογενειακές. Πράγμα που σημαίνει πως αποτύπωναν γιορτές, συγκεντρώσεις συγγενών και φίλων καθώς και πολλά ταξίδια (travelogues) είτε εντός είτε εκτός συνόρων. Ανάμεσά τους ωστόσο υπάρχουν και κάποιες που γυρίζονταν από μετανάστες στο εξωτερικό, με σκοπό να τις στείλουν σε συγγενείς στην Ελλάδα ή να τις προβάλλουν οι ίδιοι, όταν επέστρεφαν.

Και βέβαια υπάρχουν και ταινίες μυθοπλασίας. Οι τελευταίες άλλοτε ήταν άσκηση για την εξοικείωση του κινηματογραφόφιλου με τα εργαλεία του σινεμά, άλλοτε είχαν ως σκοπό τη συμμετοχή σε κάποιο φεστιβάλ ερασιτεχνικού κινηματογράφου και άλλοτε ήταν ο προθάλαμος για τη μετάβαση σε πιο “επαγγελματικά” επίπεδα.

Το επόμενο ερώτημα που προκύπτει σχεδόν αβίαστα είναι σε τι χρειάζονται αυτές οι ταινίες. Εντάξει, για τους πιο “μυημένους” είναι γνωστό ότι τα 26 πιο σημαντικά δευτερόλεπτα στην ιστορία του σινεμά είναι ερασιτεχνικά. Πρόκειται για το διάσημο πλέον φιλμ 8 χιλιοστών του Αβραάμ Ζαπρούντερ, στο οποίο όμως έτυχε να αποτυπωθεί η δολοφονία του Τζων Κένεντι στο Ντάλας, το 1963. Το “Άγιο Δισκοπότηρο” των κινηματογραφικών ντοκουμέντων, θα μπορούσε να το αποκαλέσει κανείς, αν δεν είχε εντοπιστεί.

Πολύτιμες συλλογές ταινιών

Μην φαντάζεστε, βέβαια, ότι κάθε home movie κρύβει και μια δολοφονία. Παρ’ όλ’ αυτά, ακόμη και τα φαινομενικά αδιάφορα φιλμ χρειάζονται, επειδή πρώτα απ’ όλα είναι μοναδικά και ανεπανάληπτα (ειδικά εκείνα των οκτώ χιλιοστών): δεν υπάρχουν αντίγραφα, δεν υπάρχει μπακ–απ, ότι μπορεί να σωθεί επιβάλλεται να σωθεί. Κατά δεύτερο λόγο χρειάζονται, επειδή αποτελούν μια τεράστια καταγραφή τόπων και γεγονότων που απουσίαζαν –κατά κανόνα–από τον επίσημο κινηματογράφο.

Σκεφτείτε τους ερασιτέχνες κινηματογραφιστές σαν το μεγαλύτερο συνεργείο που εργάστηκε ποτέ σε όλο τον κόσμο, ξεπερνώντας –εύκολα ή δύσκολα-λογοκρισίες και οικονομικούς περιορισμούς. Το γιατί είναι προφανές: δεν ταξίδευαν, προκειμένου να γυρίσουν ένα έργο, με διευθυντές φωτογραφίας, ηχολήπτες και ηθοποιούς. Γύριζαν τη ζωή τους, όπου κι αν ταξίδευαν, εν είδει ημερολογίου*.

Ένας ακόμη λόγος που καθιστά τις ταινίες αυτές πολύτιμες είναι το ότι αποτελούν μια μορφή μικροϊστορίας και μάλιστα μια απόπειρα καταγραφής της “ιστορίας από κάτω” (history from below), καθώς δίνουν τη δυνατότητα σε μειονότητες και αφανείς για την επίσημη ιστορία κοινωνικές ομάδες να αποτυπώσουν τα γεγονότα μέσα από το δικό τους βλέμμα.

Για παράδειγμα, αποτελούν μια ιδιαίτερα χρήσιμη καταγραφή του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζονταν τα παιδιά από τους ενήλικες μέσα στην οικογένεια, των παιχνιδιών τους αλλά και του τρόπου με τον οποίο διασκέδαζαν. Σε αρχεία στο εξωτερικό υπάρχουν ακόμη συλλογές ταινιών που καταγράφουν, μεταξύ άλλων, Αμερικανοιάπωνες έγκλειστους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Εβραίους, έγχρωμους μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας κλπ.

(Πάνκ στο Λονδίνο, 1978. Τα φιλμ προέρχονται από τη συλλογή της Kinolibrary Archive Film).

Θρυαλλίδα προφορικής ιστορίας

Λάβετε, τέλος, υπόψη σας πως η τεκμηρίωση αυτών των ταινιών, αν προέρχονται από επώνυμες συλλογές και δεν είναι ορφανά υλικά**, μπορεί να αποτελέσει αφορμή, προκειμένου να γίνουν συνεντεύξεις με τους κατόχους τους και να βγουν από συρτάρια και άλλα ξεχασμένα υλικά: ημερολόγια, γράμματα, πτυχία, ενδεικτικά κ.α. Τα ερασιτεχνικά φιλμ λειτουργούν ως θρυαλλίδα για τη δημιουργία προφορικής ιστορίας, αλλά και τη διάσωση ετερόκλητων πηγών. Πολύ συχνά είναι ακριβώς ο συνδυασμός τους με άλλες πηγές που οδηγεί σε συναρπαστικά αποτελέσματα και δίνει νόημα στο αφήγημά τους.

Δεν ξέρω αν χρειάζεται να προσθέσουμε το σχεδόν αυτονόητο: πως οι ερασιτεχνικές/οικογενειακές ταινίες μπορούν να προσφέρουν ένα έξοχο εργαλείο για τη διδασκαλία της σύγχρονης ιστορίας, αλλά και για την εξοικείωση των μαθητών με ζητήματα μεθοδολογίας σχετικά με την έρευνα και την αξιοποίηση των πηγών.

(Μονταρισμένα στιγμιότυπα από οικογενειακές ταινίες του εργολάβου Δημήτρη Γεωργόπουλου, χρονολογίας 1930-1936. Στα πλάνα βλέπετε ταξίδια του Δημήτρη Γεωργόπουλου και της γυναίκας του Αγλαΐας στο εξωτερικό, μαζί με το ζεύγος Γεωργίου Παπανδρέου-Κυβέλης, με το οποίο συνδέονταν με στενή φιλία. Στο 7.30 πλάνα με τον Ανδρέα Παπανδρέου σε εφηβική ηλικία και τον ετεροθαλή αδελφό του Γιώργο Παπανδρέου, παιδί του Γεωργίου Παπανδρέου και της Κυβέλης. Στη συνέχεια εικόνες από την Περσία, καθώς η εταιρεία του Δ. Γεωργόπουλου συμμετείχε σε ένα τμήμα της κατασκευής του Υπεριρανικού. Τα φιλμ ανήκουν στο αρχείο των Ανωνύμων, δωρεά της οικογένειας και του Μάνου Χαριτάτου).

Απαραίτητες οι προϋποθέσεις

Η σπουδαιότητα του συγκεκριμένου υλικού πρέπει να συνοδεύεται από προϋποθέσεις όσον αφορά τη χρήση του. Καλό είναι να έχουμε κατά νου πως σε γενικές γραμμές αυτές οι ταινίες, ειδικά στην Ελλάδα, προέρχονται κυρίως από ανθρώπους που είχαν τη δυνατότητα να ανταποκριθούν στα έξοδα ενός ακριβού (έως πανάκριβου) χόμπι. Άρα είναι –συνήθως, όχι όμως πάντοτε– ταξικά προσδιορισμένες.

Και ακόμη ότι δεν γυρίστηκαν προκειμένου να προβληθούν δημόσια. Συνεπώς έχουν κενά και χάσματα, που μας καλούν να επινοήσουμε μια “εσωτερική γλώσσα”, προκειμένου να τα συμπληρώσουμε. Και αυτό φυσικά, αν μπορέσουμε. Διαφορετικά θα μείνουν εσαεί αποσπασματικές, ελαττωματικές, πληκτικές και κακογυρισμένες, όπως και είναι –πολύ συχνά.

Μην ξεχνάμε ακόμη ότι έχουμε να κάνουμε με οικογένειες. Και οι οικογένειες έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες, ανάγκες και ιδιορρυθμίες. Πάντα υπάρχει η πιθανότητα να εντοπίσετε μια μεγάλη συλλογή, να πληρώσετε (και μάλιστα αδρά) για την ψηφιοποίησή της και η οικογένεια, αφού πάρει στα χέρια της το ψηφιοποιημένο υλικό, να σας ανακοινώσει ότι δεν σας δίνει άδεια να τα χρησιμοποιήσετε. Καλό είναι λοιπόν την άδεια να την έχετε εκ των προτέρων.

Ο θησαυρός των ερασιτεχνικών φιλμ

Άλλοτε πάλι εκ των προτέρων θέλουν χρήματα οι κάτοχοι, για να δώσουν τις ταινίες τους. Θυμάμαι ακόμη τον ηλικιωμένο στην Ηλιούπολη που μου τηλεφώνησε το 2005, για μια συλλογή ερασιτεχνικών ταινιών από την Κένυα. Ήταν μετανάστης εκεί και είχε κινηματογραφήσει τα πάντα. Δε θυμάμαι με ακρίβεια το χρονικό διάστημα που κάλυπτε η συλλογή, οπωσδήποτε εκτεινόταν μέχρι και το 1960, ωστόσο θυμάμαι ότι τα φιλμ, σε άριστη κατάσταση, με χρονολογίες, τίτλους κλπ, έπιαναν δύο μεγάλες βιβλιοθήκες. Το πρόβλημα ήταν ότι θα έμπαινε σε γηροκομείο και ήθελε να τις πουλήσει. Το ποσό ήταν απαγορευτικό και, όπως καταλαβαίνετε, παραιτήθηκα από κάθε ελπίδα. Ακόμη και τώρα όμως με στενοχωρεί που χάθηκαν μαζί με τον ιδιοκτήτη τους.

Είπα στην αρχή ότι ασχολούμαι πάνω από 20 χρόνια με τα ερασιτεχνικά φιλμ. Για καιρό πίστευα πως ήμουν ο πρώτος στην χώρα μας που ενδιαφέρθηκε γι’ αυτό το υλικό. Τυπικά έτσι ήτανε, με την έννοια ότι συμμετείχα σε ευρωπαϊκά συνέδρια και οργανώσεις ως μοναδικός εκπρόσωπος από την Ελλάδα.

Ουσιαστικά όμως, για να είμαι δίκαιος, πρώτος ήταν ο πρόσφατα εκλιπών Λάκης Παπαστάθης, όταν το 1991 βρέθηκε, δεν ξέρω πώς, στο συνέδριο του ευρωπαϊκού φορέα που ασχολείται με αυτά τα φιλμ. Ίσως εκείνο το συνέδριο να ήταν το έναυσμα που τον οδήγησε να χρησιμοποιήσει τέτοια φιλμ ως αρχειακό υλικό στο Παρασκήνιο. Κάποια άλλωστε του είχα δώσει και εγώ.

Αποθεώνοντας τα οικογενειακά φιλμ

Στο δια ταύτα τώρα: αν διαθέτετε από κάποιον παππού ή τους γονείς σας οικογενειακές ταινίες, μην τις πετάτε. Μην τις κρατάτε κλεισμένες σε συρτάρια. Ελάτε σε επικοινωνία με κάποιον φορέα που αναλαμβάνει την αποκατάσταση και την ψηφιοποίησή τους. Το αρχείο “των Ανωνύμων”, η ίδρυση του οποίου μπορεί να αποτελέσει θέμα ενός άλλου κειμένου, είναι ένας από αυτούς.

Ακόμη καλύτερα, αν βρίσκεστε εκτός Αθηνών, προσπαθήστε να δημιουργήσετε εσείς έναν επίσημο φορέα και να συγκεντρώσετε το ερασιτεχνικό υλικό της περιοχής σας. Στην Γαλλία υπάρχουν αρκετά τοπικά αρχεία που διασώζουν αυτό το υλικό καταγράφοντας παράλληλα την τοπική ιστορία. Σε κάθε περίπτωση εσείς, ως κάτοχοι μιας συλλογής, έχετε το αναφαίρετο δικαίωμα να αποφασίσετε τι και πώς θα αξιοποιηθεί από τις ταινίες σας, κρατώντας ενδεχομένως κάποια “σημεία της” κλειστά για το κοινό ή τους ερευνητές.

Κάπου εδώ είχα προγραμματίσει να κλείσω με μια εντυπωσιακή φράση του Jonas Mekas, εκείνου του σπουδαίου Αμερικανολιθουανού άβαν γκαρντ σκηνοθέτη, που αποθέωνε τα αδέξια οικογενειακά φιλμ, αλλά νομίζω καλύτερα να δείτε και να δούμε εικόνες.

(Αποσπάσματα από τις ερασιτεχνικές ταινίες του Κωνσταντίνου Κουτέλα (1913-2013). Ο Κ. Κουτέλας, ανθοπώλης στην Άγκυρα, γύριζε συνεχώς οικογενειακές γιορτές και συγκεντρώσεις από το 1950 μέχρι και το 1977, οπότε έρχεται μαζί με τους δικούς του μόνιμα στην Ελλάδα. Τα αποσπάσματα, με αυτή τη μορφή, προβλήθηκαν το 2006 σε εκδήλωση της ΚΛΗ (Κινηματογραφική Λέσχη Ηλιούπολης). Είναι τα πρώτα φιλμ που ήλθαν στην επιφάνεια από Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, χάρη στην ευαισθησία, την οξυδέρκεια και τη γενναιοδωρία της οικογένειας Κουτέλα, της κας Ρένας Μιχαηλίδη και του κ. Γρηγόρη Πετρινιώτη).

---

*Η διαπίστωση αυτή ανήκει στον σημαντικό Ούγγρο σκηνοθέτη Peter Forgacs, η δουλειά του οποίου έχει στηριχθεί εξολοκλήρου στην αξιοποίηση των ερασιτεχνικών φιλμ.

**Ορφανά είναι τα φιλμ που βρίσκονται σε παζάρια και παλαιοπωλεία, χωρίς να είναι γνωστός ο δημιουργός ή ο ιδιοκτήτης τους. Πολύ ενδιαφέροντα φιλμ, με αρκετές όμως ιδιαιτερότητες