Φιλόλαος: Ένας σπουδαίος γλύπτης που δεν βρήκε την πρέπουσα αναγνώριση

Ο Φιλόλαος ως μέγεθος καλλιτεχνικό και ως ιστορική προσφορά συνεχίζει με το έργο του επάξια τη μεγάλη παράδοση των Ελλήνων γλυπτών, όπως την εγκαινίασε ο Γιαννούλης Χαλεπάς και την συνέχισαν δημιουργοί σαν τον Χρήστο Καπράλο ή τον Γεράσιμο Σκλάβο. Τον Τάκι ή τον Κουλεντιανό και τον Λουκόπουλο. Διεθνής όσο και εντόπιος, χθόνιος αλλά με την δυναμική ενός ουράνιου σώματος που αποσπάται από τη γη και ανοίγει τα φτερά σαν υψυπέτης αετός για να πετάξει, ο Φιλόλαος είναι εξίσου “αδικημένος” από τον τόπο του τον ίδιο, όπως ο Θεόδωρος Στάμος ή ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος.

Η εικόνα του Υδραγωγείου στην Βαλάνς αλλά και οι δεκάδες δεκάδων παρεμβάσεις του στην Γαλλία δεν είναι τίποτε άλλο από το πέταγμα του αετού και το σοφό ισοζύγιασμα των υλικών τα οποία παρά το βάρος τους νικούν την ίδια τους τη φύση, την βαρύτητα και απογειώνονται. Δημιουργώντας παιδεία και αισθητική και επηρεάζοντας άμεσα το κοινωνικό σώμα.

Μαθητής του Απάρτη και του Τόμπρου στην Αθήνα, μαθητής του Marcel Gimond στο Παρίσι αλλά κυρίως μαθητής του ξυλουργού πατέρα του και του σιδερά παππού του, μαθητής των βράχων των Μετεώρων, αλλά και της ακύμαντης θάλασσας που λέγεται θεσσαλικός κάμπος της, μαθητής των πετρωμάτων του Ολύμπου και του Τυρνάβου αλλά και της οφιοειδούς κοίτης του Πηνειού που εκβάλλει στο απόλυτο γαλάζιο του Αιγαίου, ο Φιλόλαος αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα της δυτικής γλυπτικής του 20ου, πλάι στον Lipchitz και τον Moore, την Hepworth και τον Caro, τον Wotruba και τον Αβραμίδη για τον τρόπο με τον οποίον αξιοποιεί εμψυχώνει δραματικά τον δημόσιο χώρο με τις παρεμβάσεις του αλλά και την υποδειγματική συνεργασία με μεγάλους αρχιτέκτονες ώστε το χρηστικό και το αισθητικό να ενώνονται αξεδιάλυτα και να μην διαφοροποιούνται.

Όπως ακριβώς ο δημόσιος χώρος – που αποτελεί σταθερά ένα ζητούμενο – υφίσταται ή εξαφανίζεται εξ αιτίας μίας πολιτικής βούλησης, έτσι ακριβώς και το δημόσιο γλυπτό ανθίζει ή μαραίνεται όταν δεν το ποτίζει το ανάλογο, κοινωνικό σώμα. Τα γλυπτά μίας πόλης στην αρχαιότητα ήταν κατ’ αρχήν οι πολίτες της οι ίδιοι. Σήμερα που εκλείπουν ως έννοιες και η πόλη και ο πολίτης, η γλυπτική βρίσκεται σε οξύτατη κρίση. Κυρίως γιατί αυτή δεν αρθρώνει πολιτικό λόγο αλλά εκφωνεί τα ρητορικά σχήματα της εξουσίας καθιστάμενη έτσι πομπωδώς διακοσμητική.

Φιλόλαος: Γλυπτική με πολιτικό πρόσημο

Δεν είναι τυχαίο πως είναι ελάχιστα τα δημόσια έργα του Φιλολάου στην Ελλάδα, γεγονός που δείχνει πόσο άδικη είναι συνήθως η πολιτεία απέναντι στα πιο προικισμένα παιδιά της. Κι αυτή η αδικία ανακλαστικά μεταγγίζεται σε ολόκληρη την κοινωνία. Αυτή η έλλειψη. Γιατί το έργο τέχνης αποτελεί πολιτιστικό αγαθό που διαπερνά τον χρόνο και γράφει ιστορία. Ως τέτοιο απαιτεί σεβασμό αφενός και βαθιά παιδεία αφετέρου. Αλλιώς αυτοακυρώνεται. Θα το πω αφοριστικά: Γλυπτική χωρίς πολιτικό πρόσημο δεν είναι γλυπτική αλλά μπιμπελό σε μία δημόσια εταζέρα…

Και αυτό που ήθελε πρωτίστως να πραγματοποιήσει ο βαθύτατα πολιτικός όσο και βαθύτατα ανθρωπιστής Φιλόλαος, ήταν μία ανάλογη, πολιτική γλυπτική. Αρκεί να μην εκλαμβάνουμε το πολιτικό απλά σαν υψωμένη γροθιά ή εύκολο σύνθημα. Ο αείμνηστος Βλάσης Κανιάρης κάποτε μου αφηγήθηκε ότι από το 1947 είχε υπ’ όψη του το φυλλάδιο με την μπροσούρα του Ζντάνωφ για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό που κυκλοφόρησε τότε στα ελληνικά και το οποίο μελέτησε στο κοινό εργαστήριο που είχαν ο Φιλόλαος Τλούπας με τον Κλέαρχο Λουκόπουλο…( Περισσότερα στο βιβλίο μου).

Νομίζω πως η παρούσα έκθεση εκτός από τις μεταλλικές, μνημειακές του συνθέσεις που ισορροπούν ανάμεσα στην αφηρημένη δομή και το αφηγηματικό εύρημα, εκτός από τα ξύλινα, ηθογραφικά – ποιητικά του “παιχνίδια”, τα σύμβολα ενός ιδιαίτερου “τοπίου” που κατοικεί βαθιά μέσα του ως ανάμνηση της γενέθλιας γης, κοσμείται και από τα υψηλής αισθητικής αξίας αλλά και καλλιτεχνικής ωριμότητας νεανικά του σχέδια. Έναν απροσδόκητο θησαυρό που ανακαλύφθηκε πρόσφατα ανάμεσα στα χαρτιά του και περιλαμβάνει σπουδαστικά κάρβουνα, μελέτες εκ του φυσικού σε ακουαρέλα ή μολύβι, αυτοπροσωπογραφίες και “περιπέτειες” σωμάτων.

Το σώμα είναι η φόρμα αιμάσσουσα

Με μοντέλο τον εαυτό του ο Φιλόλαος δείχνει τις εκπληκτικές του δυνατότητες από πολύ νωρίς. Όπως και τα “άγια” σχέδια του Χαλεπά ή τα ιδιοφυή ανάλογα του Σκλάβου, τα σκίτσα του Φιλολάου ξεχωρίζουν για την απτική αίσθηση του περιγράμματος, την περίοπτη σύλληψη του θέματος – το σχέδιο του γλύπτη είναι εντελώς διαφορετικό από εκείνο το ζωγράφου – και την πολύ στιβαρή οργάνωση του συνόλου. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό πως μέσα από μια τόσο μινιμαλιστική προσέγγιση, έχουμε ένα τέτοιο, εξαιρετικά πλούσιο, σχεδιαστικό αποτέλεσμα. Αλλά και με τι αίσθηση πλούσιου χρώματος – ενός γαιώδους χρώματος βάσης – ακόμα κι όταν ψάχνει τους τόνους ανάμεσα στα άσπρα, τα μαύρα και τα γκρίζα.

Ο Φιλόλαος και εδώ, προκειμένου να απογειωθεί, έχει την ανάγκη να πατάει πολύ σταθερά στη γη. Έτσι είναι…Ο γλύπτης αυτός σαν τους αρχαίους προγόνους του, μετάγγιζε την ευφυία του είτε σχεδίαζε μια μεταλλική καρέκλα είτε ζωγράφιζε στο χαρτί ένα πρόσωπο. Το τρίπτυχο του ώστε να επιτευχθεί το κάλλιστο αποτέλεσμα, είναι: δομή, λειτουργία, αίσθηση του περιττού. Γι’ αυτό ακριβώς το μνημειώδες και το επιβλητικό συνυπάρχουν σταθερά με το χιούμορ ή το παίγνιο είτε πρόκειται για τον ανδριάντα του βαρώνου De Coubertin είτε έχουμε να κάνουμε με δύο σχηματοποιημένα, σπιθαμιαία φιγουρίνια που κάνουν τον έρωτα (όπως θα έλεγε ο Σεφέρης). Σε κάθε περίπτωση το κάθε θέμα του για να φτάσει στην επιφάνεια και να γίνει ορατό, φύεται, εκβλαστάνει, θα λέγαμε, από τον πυρήνα της φόρμας, κι όχι αντίθετα. Σαν φυσικό γεγονός…Το σώμα σαν ατρόμητη μηχανή ύπαρξης.

Εν προκειμένω, το σώμα επιστρέφει παντοδύναμο στο προσκήνιο της σύγχρονης τέχνης μετά το Άουσβιτς και τη Χιροσίμα ζητώντας όχι την μεταφυσική, την ιδεαλιστική αλλά την υπαρξιακή του δικαίωση “hic et nunc” («εδώ και τώρα»). Ιδιαίτερα μάλιστα, μετά την αποτυχία της μηχανής, η οποία από τις απαρχές του μοντερνισμού και από την αφετηρία του 20ου αιώνα, έμοιαζε να εξασφαλίζει όλες τις προϋποθέσεις εκείνης της ουτοπίας που θα καθιστούσε τον άνθρωπο υπεράνθρωπο, δηλαδή ευτυχισμένο. Απελευθερωμένο από τη φθορά του χρόνου, την αρρώστια, την αδυναμία κλπ. Ας μην ξεχνάμε πως το δίπολο «Άνθρωπος και Μηχανή» αναλύθηκε διεξοδικά τόσο από τους φουτουριστές περφόρμερς, όσο και από το Bauhaus (Metal Tanz, 1929) ή τον ρωσικό κονστρουκτιβισμό.

Αν στην αφετηρία των μοντερνιστικών κινημάτων πρωταγωνιστούσε η προσομοίωση μιας ιδανικής μηχανής, (από τα ανδρείκελα του De Chirico στο «Μηχανικό μπαλέτο» (1924) του Fernand Léger και το «Τριαδικό Μπαλέτο» (1922) ή το « Glass Tanz» (1929) του Oskar Schlemmer και από τον «Φράνκενστάιν» της Shelley ως τον «Κοριό» του Mayakovsky), μεταπολεμικά το σώμα επιστρέφει φέροντας την οδύνη, όσο και τη γνώση δύο παγκοσμίων πολέμων και αρκετών ολοκαυτωμάτων. Τώρα το σώμα είναι η φόρμα αιμάσσουσα κι όχι μια αφηρημένη συζήτηση περί μορφής. Το πολιτικό δηλαδή που σας ανέφερα προηγουμένως. Και που χαρακτηρίζει απόλυτα τον Φιλόλαο. Έναν καλλιτέχνη που επινόησε καινούργια φόρμα μέσα από ένα καινούργιο υλικό, το πλυμένο σκυρόδεμα, και που θεωρούσε το τυχαίο αληθινό δώρο και εκείνο το εύρημα που γεννάει αισθητική. Που δίνει στο υλικό την άγρια ομορφιά του. Έναν ποιητή, δηλαδή, από σίδερο…

ΥΓ. Στο σοφιστικό διερώτημα του τίτλου, αν δηλαδή το έργο τέχνης είναι ευφυέστερο του δημιουργού του, κρύβεται η εξής λυσιτελής απάντηση: Το αληθινό έργο τέχνης, αυτό που παράγεται από την ιδιοφυία του πλάστη του αλλά και την αδήριτη ανάγκη της εποχής, μοιραία υπερβαίνει και τον δημιουργό και την εποχή. Κυρίως γιατί συμπυκνώνει εκείνα τα μαγικά χαρακτηριστικά που κινούμενα διαχρονικά, έρχονται ως μνήμη από το παρελθόν και επεκτείνονται ως προφητεία στο μέλλον. Γράφοντας έτσι ιστορία.