Η άγνωστη ζωγραφική οδύσσεια του Πανεπιστημίου Αθηνών

Στην πρόσφατη ανάρτησή μας αναφερθήκαμε στην αυστηρή κριτική του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταν[τ]ζόγλου (1811-1885) το 1865 για την ανακαίνιση-αποπεράτωση του κτηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών από τον ομότεχνό του, αξιωματικό του Μηχανικού Σώματος Αναστάσιο Ι. Θεοφιλά (1827-1901). Είχαμε υποσχεθεί ότι θα επανερχόμασταν με τη συνέχεια της αντιρρητικής απάντησης Καυταντζόγλου για τον ζωγραφικό διάκοσμο της κεντρικής αίθουσας του μεγάρου.

Μολονότι το κομψό πρόπυλο, το διάθυρο και η μεγαλοπρεπής μαρμάρινη κλίμακα ακολουθούν τον ιωνικό ρυθμό, επιλογή του αρχιτέκτονα Christian Hansen (1803-1883), ο ζωγραφικός διάκοσμος της μεγάλης αίθουσας, του μεσοδόμου, του μεγάρου του Πανεπιστημίου Αθηνών εμφανίζεται διαφορετικός από τα σχέδια του Hansen που είχαν εκδοθεί στη Βιέννη το 1851. Στα επιχειρήματα του Καυταντζόγλου επανέρχεται το αίτημα για αρχαιοελληνική έκφραση στην ανακαίνιση-αποπεράτωση του μεγάρου.

Πολλαπλά προβλήματα στον διάκοσμο

Ο Θεοφιλάς αγνόησε το πενήντα σελίδων αντίγραφο του σχεδίου του Πανεπιστημίου, το οποίο του είχε παραδώσει ο παυμένος ως αλλοδαπός, μετά από την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, Hansen… Αν, όπως ισχυριζόταν ο Φρεαρίτης, είχαν χαθεί τα φύλλα του σχεδίου εκείνου, αναρωτιέται ο Καυταντζόγλου γιατί δεν ενημερώθηκε ο Hansen στην Κοπεγχάγη ή ο αδελφός του, επίσης αρχιτέκτων Theophil Hansen (1813-1891), που διηύθυνε από τη Βιέννη τις εργασίες στην Ακαδημία Αθηνών, ή ο ικανός αντικαταστάτης του εδώ στην επίβλεψη της Ακαδημίας Ernst Ziller (1837-1923), πολύ γνωστός του Φρεαρίτη;

Θα έδιναν πρόθυμα τις συμβουλές τους για έργο ευρωπαϊκό, όπως το κτήριο του Πανεπιστημίου, που το γνώριζαν ήδη όλοι οι αρχιτεκτονικοί σύλλογοι. Ο Φρεαρίτης σε δημόσια τελετή είχε παραδεχτεί ότι όλα έγιναν όπως υπαγόρευε το παλαιό σχέδιο, ότι ο μεσόδομος ήταν χωρίς στέγη και επίχρισμα, γεμάτος πολύτιμα αντικείμενα από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ότι η Πρυτανεία είχε βρει μικροσκοπικό σχέδιο του μεσοδόμου που το αντέγραψε μεγεθύνοντάς το και το έστειλε να λιθογραφηθεί στη Λειψία –παρά το ότι υπήρχε στη Βιέννη!

Ο Καυταντζόγλου αναρωτιέται ποιος ευθύνεται για το ότι δεν τηρήθηκε το αρχικό σχέδιο να στεγαστεί ο μεσόδομος. Προβλεπόταν σε αυτό η διακόσμηση της οροφής του μεσοδόμου με τετράγωνα φατνώματα, όπως το υπαγόρευε ο ιωνικός ρυθμός της οικοδομής, γεγονός που θα εξασφάλιζε και την ανύψωση των αναλογιών του εμβαδού του. Αντί των φατνωμάτων όμως, η επιφάνεια της οροφής διαιρέθηκε με απλές γραμμές σε κυκλοτερή και πολύγωνα σχήματα, ανάρμοστα στον αρμονικό χαρακτήρα του ιωνικού ρυθμού. Ο τρόπος που διακοσμήθηκε η οροφή παραπέμπει, κατά τον Καυταντζόγλου, σε κοινό καφενείο σε αίθουσα χορού…

Αλλά και η στήριξη της οροφής είναι προβληματική, καθώς ο κίων με θριγκό που προέβλεπε το σχέδιο του Hansen θα έφερε δοκάρια, πάνω στα οποία θα πατούσαν τα φατνώματα, ενώ τώρα ο θριγκός, δυσανάλογος ως προς τον κίονα, βρίσκεται πολύ πιο κάτω από την αισθητικά μετέωρη οροφή. Αφαιρέθηκαν επιπλέον, χωρίς λόγο, οι ορθοκέραμοι από το εξωτερικό για να προστεθούν στο εσωτερικό.

Γιατί εξάλλου άλλαξαν οι διαστάσεις και η διακόσμηση των τετραγωνικών εσωτερικών στύλων ή παραστατών του μεσοδόμου; Και για ποιο λόγο δεν τηρήθηκε σε αυτούς ο ιωνικός ρυθμός, ακολουθώντας το παράδειγμα των κιόνων της εισόδου και εξόδου που τους σχεδίασε ο Hansen; Το ίδιο θα έπρεπε να γίνει στον ρυθμό και στον διάκοσμο των κιονοκράνων τους, κατά το πρότυπο του Hansen που είχε εμπνευστεί από τον ναό του Διδυμαίου Απόλλωνα της Μιλήτου και από τον ναό της Αθηνάς στην Πριήνη; Σε ποιο ρυθμό ανήκαν οι χρυσωμένες και κακοσχεδιασμένες τοξοειδείς κιγκλίδες στα θωράκια αντί των χαρακτηριστικών του ελληνικού ρυθμού θωρακίων;

Ζωγραφισμένοι Βυζαντινοί λόγιοι

Οι προτομές που σημειώνονταν στο αρχικό σχέδιο του 1851 αφαιρέθηκαν επίσης, όπως παραλείφθηκε ο διάκοσμος του προορισμένου για αίθουσα των εξετάσεων της Θεολογικής Σχολής οπισθοδόμου. Αγάλματα που ίσως απεικόνιζαν τις διάφορες μεγαλοπόλεις που πρωτοστάτησαν στην ανέγερση του κτηρίου του Πανεπιστημίου, έλειψαν. Πρότυπο για αυτά στάθηκαν οι Μαγεμένες (las Incantadas) στη Στοά των Ειδώλων, οι Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης, οι οποίες κατέληξαν στο Λούβρο. Και η προτομή του βασιλιά Γεωργίου Α΄ (1845-1913) δεν τοποθετήθηκε στην κύρια αίθουσα αλλά στην πόρτα του οπισθοδόμου, όπου δεν ήταν ορατή, καθώς την έκρυβαν οι γαλλικού ρυθμού πολυέλαιοι του αεριόφωτος…

Ο Καυταντζόγλου στιγματίζει την τοποθέτηση, ανάμεσα σε γλαύκες, μη επιτυχημένων μικροσκοπικών τοιχογραφιών Βυζαντινών λογίων στην κεντρική αίθουσα. Ο ρόλος τους μοιάζει διακοσμητικός, δεν είναι τιμητικός. Παρατηρεί ότι ο Φρεαρίτης υπερτίμησε τους αποβιώσαντες καθηγητές, αναρτώντας προσωπογραφίες τους σε περιφανή θέση στον οπισθόδομο, ενώ υποτίμησε τους παλαιούς σοφούς, αποδίδοντάς τους μικροσκοπικά.

Ποια ήταν η κατοπινή πορεία του Θεοφιλά; Αποστρατεύθηκε το 1878 με τον βαθμό του ταγματάρχη του Μηχανικού Σώματος. Χρημάτισε διευθυντής του Σχολείου των Τεχνών (1879-87) και διευθυντής του Σχολείου των Βιομηχάνων Τεχνών (1887-1901) που μετεξελίχθηκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, επιβάλλοντας πνεύμα στρατιωτικής πειθαρχίας. Σχεδίασε, τέλος, μέγαρα της πρωτεύουσας (Καραμάνου, Ρικάκη, Αργυρόπουλου, κ.ά.).