Κ. Φώσκολος: Ο γλύπτης που “ύψωσε” το λάβαρο του ’21

Οικεία είναι η εικόνα με τον μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανό (1771-1826) να ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης του ’21 στην εκδοχή του ζωγράφου της λεγόμενης ομάδας της Σχολής του Μονάχου Θεόδωρου Π. Βρυζάκη (1816/19-1878), έργο του 1865, στην Εθνική Πινακοθήκη, δωρεά του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Δεν πρόκειται για τη μόνη εικαστική αποτύπωση του θέματος. Εκτός του Βρυζάκη, την ευλογία της επαναστατικής σημαίας την έχουν αποτυπώσει σε έργα τους ο Peter von Hess (1792-1871), ο Lodovico Lipparini (1800-1856) και ο Σωτήριος Χρηστίδης (1858-1940).

Η ανάγλυφη ύψωση

Υπήρξαν όμως και γλυπτά με το ίδιο θέμα. Το 1916 παρουσιάστηκε στο Ζάππειο, στην έκθεση του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών, ανάγλυφη σύνθεση του Τηνιακού, μάλλον από τον καθολικό Κτικάδο, γλύπτη Κωνσταντίνου Φ. Φώσκολου (1875-1948). Η σύνθεση εκτέθηκε πάλι το 1918, στην Ελληνογαλλική έκθεση, στο Ζάππειο. Το 1917 εξέθεσε στη Διαρκή Καλλιτεχνική Έκθεση Ζαππείου το έργο του “Δόξα”, ανάγλυφο σε στήλη για το μαρμάρινο ηρώο Καλαβρύτων, ενώ το 1918 παρουσίασε στην έκθεση του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός για τους πυροπαθείς της Θεσσαλονίκης σκίτσο εφέδρου αξιωματικού με τον τίτλο “Αέρα!”.

Η ανάγλυφη δυναμική παράσταση της ύψωσης της σημαίας του 1821 δεν διαδραματίζεται, όπως στο έργο του Βρυζάκη, μέσα στην Αγία Λαύρα. Οι εικόνες του τέμπλου παραπέμπουν στην εργασία του ζωγράφου στον ελληνορθόδοξο ναό του Μάντσεστερ από το 1861 έως το 1863, αλλά σε εξωτερικό χώρο. Απεικονίζει δεξιά σε έξαρμα του εδάφους τον μητροπολίτη να υψώνει τη σημαία και να ευλογεί τους συναθροισμένους αγωνιστές.

Αντιγράφει ακριβώς τη χρονολογημένη γύρω στο 1870 ομόθεμη χρωμολιθογραφία του Γάλλου ζωγράφου-εικονογράφου Alphonse-Marie-Adolphe de Neuville (1835-1885), που τη δούλεψαν στο λιθογραφείο τους οι συνεργαζόμενοι Claude Regnier (π. 1820-μετά το 1866), Joseph Bettannier (1817-μετά το 1840) και A. Morlon, για να την τυπώσει ο μάστορας της λιθογραφίας Joseph Lemercier (1803-1887). Η θεατρικά οργανωμένη στις κινήσεις των μορφών της χρωμολιθογραφία επαναλήφθηκε σε ζωγραφικό έργο που ανήκει σε ιδιωτική συλλογή. Στο ανάγλυφο έχουν διατηρηθεί και οι διαστάσεις του προτύπου του.

Ο γλύπτης Φώσκολος

Γεννημένος στην Ερμούπολη, ο Φώσκολος σπούδασε από το 1894 έως το 1901 τη γλυπτική στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας κοντά στον Γεώργιο Βρούτο (1843-1909). Αφού αποφοίτησε, “εύελπις γλύπτης”, άνοιξε εργαστήριο στην οδό Πατησίων 50, μαζί με τον συμπατριώτη του γλύπτη Γιαννούλη Κουλουρή (1878-1966).

Το 1909 υπέγραψε το μαρμάρινο ταφικό μνημείο της εικοσιεπτάχρονης Φωτεινής Α. Μαραγκού για το ελληνορθόδοξο κοιμητήριο Παλαιού Καΐρου. Το 1910 ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών, του οποίου το 1917 εκλέχθηκε ειδικός γραμματέας, ενώ ήταν και κουμπάρος του προέδρου του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών, του πανίσχυρου ζωγράφου Γεώργιου Ιακωβίδη (1853-1932).

Κατά τον Μεσοπόλεμο κατοικούσε στην Καλλιθέα. Το 1921 ολοκλήρωσε μαρμάρινη σαρκοφάγο για το ταφικό μνημείο του δικηγόρου Πατρών, σταφιδέμπορου Αιγίου και πολιτευτή Καλαβρύτων Ανδρέα Κ. Δρούλια στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών, ενώ το 1922 εργάστηκε για το πάλι μαρμάρινο ταφικό μνημείο του εκδότη της εφημερίδας “Εμπρός” Δημήτριου Οικ. Καλαποθάκη (1865-1921) στο ίδιο κοιμητήριο, για το οποίο φιλοτέχνησε και μαρμάρινη φυσιοκρατική προτομή της νεαρής Ευαγγελίας Πάνου.

Το 1927 φιλοτέχνησε σε πεπιεσμένο χαρτί τα σκηνικά για τον Προμηθέα Δεσμώτη στις Α΄ Δελφικές Γιορτές, με το εργαστήριό του να στεγάζεται στους Αμπελοκήπους, στην οδό Πανόρμου 10. Το 1928 σκάλισε στο μάρμαρο την προσωπογραφία του ποιητή Κώστα Γ. Καρυωτάκη (1896-1928) για τον οικογενειακό τάφο Αθανάσιου Κ. Σκάγιαννη, συγγενούς του Καρυωτάκη από την πλευρά της μητέρας του, στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών, με το εργαστήριό του να βρίσκεται στα Εξάρχεια, στην οδό Αραχώβης 61.

Ο συμβατικός γάμος του

Το 1931 δημοσίευσε στο περιοδικό Πρωτοπόροι το γύψινο έργο του “Ο αγορητής”, τον Λένιν να μιλάει στον λαό. Το 1932 είχε συμμετοχή στην Παιδική Βοήθεια, διοργάνωση του περιοδικού Νέοι Πρωτοπόροι για τα παιδιά των εργαζομένων, και έως το 1933 δούλεψε την Ερατώ για την Πλατεία Ομονοίας, που κατέληξε το 1967 στα Κατάπολα Αμοργού. Το 1936-37 δούλεψε τη μαρμάρινη ρεαλιστική προτομή του ευεργέτη του χωριού Δροσοπηγή Κόνιτσας Ιωάννη Λύτρα (1867-1930), η οποία έχει στηθεί σε κεντρικό σημείο του.

Το 1937 δέχτηκε να προχωρήσει σε συμβατικό γάμο, ο οποίος κράτησε μόλις δύο χρόνια, με την πεζογράφο Λιλίκα Νάκου (1899/1903/4-1989), προκειμένου εκείνη να εισπράξει οφειλόμενο ποσό από το Ταμείο Νομικών ―μία ακόμα απόδειξη της βαθιά ανθρωπιστικής στάσης του, με την Νάκου να γράφει, χρόνια μετά, το 1978, προς την ποιήτρια και πεζογράφο Λιλή Ιακωβίδη-Πατρικίου (1899-1985):

«[…] Ο πιο έντιμος, ο πιο πρωτοπόρος στις ιδέες που γνώρισα ποτέ». Έλαβε μέρος στις δύο προπολεμικές πανελλήνιες εκθέσεις, το 1938 με την «Κεφαλή θλιμμένης κόρης» και με το ορειχάλκινο ανάγλυφο «Ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ και η βασίλισσα Όλγα», ενώ το 1939 με το ανάγλυφο «Κεφαλή κόρης». Είχε κατά τη μεταξική περίοδο στο στόμα του τον ύμνο της Διεθνούς («Εμπρός της γης οι κολασμένοι…»), σφυρίζοντάς τον».

«Τώρα ας πεθάνω!»

Στην απελευθέρωση της Αθήνας, στις 12 Οκτωβρίου 1944, ο γιος του φίλου του, επίσης Τηνιακού γλύπτη Μήτσου Περάκη (1893-1965), γλύπτης Κώστας (1928-2004) θυμόταν: «Τη μέρα εκείνη περιμέναμε όλοι να έρθει το συσσίτιο στις σκάλες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στην οδό Πατησίων, όπου στεγαζόταν προσωρινά και η Στέγη Καλών Τεχνών. Και ξαφνικά γέμισε η Πατησίων από ένα πλήθος λαού που κατηφόριζε με πλακάτ και κόκκινες σημαίες με σφυροδρέπανα, ζητωκραυγάζοντας “EAM!…, EAM!”, “ΚΑΠΠΑ, ΚΑΠΠΑ, ΕΨΙΛΟΝ!”. Τότε ο Κώστας Φώσκολος, φανατικός μαρξιστής, σήκωσε και δυο του χέρια σφιγμένα σε γροθιές και χαιρέτησε τον κόσμο που περνούσε. Μετά έσκυψε στο αφτί του πατέρα μου και του είπε φωναχτά: “Βρε, Μήτσο, όλη μου τη ζωή, καθώς ξέρεις, περίμενα τούτη τη στιγμή. Τώρα ας πεθάνω!”. Τον πιάσανε λυγμοί και το κλάμα του δεν έλεγε να σταματήσει».

Το 1945 δήλωνε ως διεύθυνσή του την οδό Σταδίου 54. Σύμφωνα με την Νάκου, ήταν μέθυσος, πάθος που τον βασάνιζε στη ζωή και στην τέχνη του. Κατά τον Περάκη, «ήταν ταλέντο, με τάσεις ρεαλιστικές. Ελάχιστα έργα είχε πραγματοποιήσει. Ζούσε κυρίως από τα “δανεικά” των συναδέλφων του, παρ’ όλο που έβγαζε λεφτά από μια εκπληκτική δραστηριότητα σε ζωγραφικές βιβλίων. Φορούσε πάντα επίσημο κοστούμι της εποχής».

Η μεταγενέστερη τύχη του αναγλύφου

Μολονότι είναι υψηλό, έξεργο, το ανάγλυφο του Φώσκολου έχει αντιμετωπιστεί σαν ζωγραφικός πίνακας, καθώς πλαισιώθηκε με κορνίζα. Αποτελούσε μεσοπολεμική κρατική παραγγελία, προορισμένη να μοιραστεί ανά τα γυμνάσια της χώρας. Ήταν αφανές έως τον Δεκέμβριο του 2009, οπότε βγήκε σε δημοπρασία συλλεκτικών αντικειμένων στο αθηναϊκό ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρεταννίας, με τιμή εκτίμησης 2200-3000 ευρώ, που τον Μάρτιο του 2018 σε άλλην αθηναϊκή δημοπρασία έφτασε να μειωθεί στα 300-350 ευρώ…

Ας σημειωθεί ότι το ανάγλυφο συμπεριλαμβάνεται από τις 29 Μαρτίου έως τις 20 Μαΐου 2022, μαζί με έργα εικαστικά, λιθογραφίες, χρωμολιθογραφίες και μικροαντικείμενα για το 1821 από τη Συλλογή Δημήτρη και Μάγδας Αναγνωστή, σε έκθεση στην Πινακοθήκη Λέφα Δήμου Φιλοθέης-Ψυχικού.