Κερασούντος λαογραφικά: Δεισιδαιμονίες και προλήψεις

Ο όρος δεισιδαιμονίες προέρχεται από το δείδω/φοβάμαι και δαίμων, υποδηλώνοντας τον παράλογο φόβο για το υπερφυσικό και την πίστη σε κακοποιά πνεύματα, ενώ οι προλήψεις αποδίδουν την αιτία πολλών γεγονότων σε πνεύματα και υπερφυσικές δυνάμεις. Ορισμένα επιπλέον στοιχεία, πέρα από αυτά που αναφέρει ο Νεόφυτος, έχουν τοποθετηθεί σε παρενθέσεις.

Ο Νεόφυτος επισημαίνει ότι η μελέτη των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων έχει παραμεληθεί από τους ανθρωπολόγους, αν και θα μπορούσε να προσφέρει πολύτιμα στοιχεία σχετικά με την κοινωνική κατάσταση, το πνευματικό επίπεδο, τον πολιτισμό και την εθνολογική αναζήτηση συγγενικών σχέσεων ανάμεσα σε διάφορους λαούς. Η προέλευση των δεισιδαιμονιών ανάγεται στην εποχή των πρώτων εκδηλώσεων των ανθρωπίνων νοητικών λειτουργιών.

Οι προλήψεις, οι οποίες απαιτούν έναν περιορισμένο βαθμό κρίσης, μνήμης και σκέψης, αλλά όχι λογικής, εμφανίστηκαν πολύ αργότερα. Όλα τα θετικά και αρνητικά φαινόμενα, όπως οι ασθένειες, ειδικά αυτές που προκαλούν μαρασμό, καθώς και ο θάνατος, αποδίδονταν στα πνεύματα. Έτσι, για να αποφευχθεί ένα δυσάρεστο γεγονός ή να θεραπευθεί μια ασθένεια, ήταν απαραίτητος ο κατευνασμός και η εύνοιά τους. Στη συνέχεια, αναφέρεται στις κυριότερες δεισιδαιμονίες και προλήψεις που επικρατούσαν στην περιοχή της Κερασούντος.

Δεισιδαιμονίες και προλήψεις

1. Βλάψιμον. Αν και η αιτία παραμένει συχνά ασαφής, συνήθως εκδηλώνεται όταν κάποιος δει έναν νεκρό ή ετοιμοθάνατο, ειδικά αν νιώσει ρίγη. Στη συνέχεια, ο προσβεβλημένος εμφανίζει ωχρότητα, αδυναμία και απώλεια βάρους. Ο πρώτος που καλείται να προσφέρει βοήθεια είναι ο ιερέας για τους χριστιανούς, ενώ για τους μουσουλμάνους είναι ο χότζας, ο μολλάς (μουλάς ή ουλεμάς, που σημαίνει γνώστης και ειδήμων στην ερμηνεία του ιερού ισλαμικού νόμου) ή ο δερβίσης.

Μετά την ανάγνωση των κατάλληλων προσευχών, ραντίζει τον ασθενή με αγιασμό και τον φυσάει πολλές φορές στο πρόσωπο για να απομακρύνει την ασθένεια. Συνήθως, με τη μουρμουριστή, ρινική και μονότονη φωνή του, καταφέρνει να τον νανουρίσει. Ο συνδυασμός πίστης και ύπνου μπορεί να έχει θαυματουργά αποτελέσματα. Αν αυτή η αντιμετώπιση δεν αποδώσει, θα χρειαστεί να εφαρμοστούν άλλες μέθοδοι. Ωστόσο, είναι σημαντικό ο ασθενής να μην έχει γνώση της θεραπείας που ακολουθεί, καθώς αυτό είναι μια sine qua non προϋπόθεση για την επιτυχία της. Συνήθως, το ύψος του ασθενούς μετράται ενώ κοιμάται, και στη συνέχεια κόβεται ένα κλαδί τριανταφυλλιάς που έχει το ίδιο ύψος.

Το κλαδί τυλίγεται σε λευκό ύφασμα, σαν σάβανο, και θάβεται δίπλα στον νεκρό που προκάλεσε την ασθένεια. Άλλοι επιλέγουν να πάρουν λίγο χώμα από τον τάφο του νεκρού, το τυλίγουν σε ένα πανί και το βουτούν σε νερό, ώστε να πλυθεί ο ασθενής τρεις φορές. Στη συνέχεια, το χώμα πρέπει να επιστραφεί στον τάφο. Αν όλα τα προηγούμενα αποτύχουν, εφαρμόζεται μια ακόμα πιο μακάβρια μέθοδος.

Ένας φτωχός νεκροθάφτης πληρώνεται αδρά για να ανοίξει τον τάφο του εκλιπόντος τη νύχτα και να αποσπάσει ένα μικρό κομμάτι από τα ρούχα ή το φέρετρό του. Αυτό το κομμάτι τοποθετείται πάνω σε αναμμένα κάρβουνα και στη συνέχεια κλείνεται ερμητικά κάτω από τη μύτη του ασθενούς, ώστε να εισπνεύσει όλο τον καπνό (Ο Ν. Πολίτης στο βιβλίο του ‘Παραδόσεις’ αναφέρει ότι ο δυσώδης καπνός θεωρούνταν το δραστικότερο φάρμακο για την εκδίωξη των δαιμονίων και των όφεων από τα σπίτια).

Πάτεμα και Ὀμμάτιν

2. Πάτεμα. Εμφανίζεται όταν οι παραδόσεις που έχουν κληρονομηθεί δεν τηρούνται κατά γράμμα. Συνήθως πλήττει τα μικρά παιδιά, προκαλώντας ατονία και αδυναμία στα πόδια τους, γεγονός που τα εμποδίζει να περπατούν για αρκετά χρόνια. Στους παντρεμένους προκαλεί στειρότητα που διαρκεί επτά χρόνια. Αν, για παράδειγμα, μια νεκρώσιμη πομπή περάσει κάτω από τα παράθυρα ενός σπιτιού όπου βρίσκεται μια γυναίκα που δεν έχει συμπληρώσει σαράντα ημέρες από τον τοκετό, το μωρό πρέπει να κρατηθεί στον αέρα και η μητέρα να σηκωθεί από το κρεβάτι για να μην προσβληθούν. Αν δύο λεχώνες συναντηθούν στον δρόμο ή στα λουτρά, θα πρέπει να αγκαλιαστούν.

Μετά τη δύση του ήλιου, κανείς δεν επιτρέπεται να εισέλθει στο σπίτι μιας λεχώνας. Εάν ο σύζυγος ή κάποιο άλλο άτομο μπει κατά λάθος, θα πρέπει να χρησιμοποιήσει αμέσως την τουαλέτα. Αν η προσβολή προέρχεται από γυναίκα, η θεραπεία περιλαμβάνει λουτρό με τα ούρα του συζύγου της. Η έσχατη λύση για να θεραπευθεί κάποιος από το βλάψιμον και το πάτεμα είναι να περάσει ο άρρωστος τρεις φορές κάτω από το σώμα ενός νεκρού. Για να γίνει αυτό ειδοποιούσαν την πρώτη κηδεία που περνούσε κοντά από το σπίτι του πάσχοντα. Η νεκρώσιμη πομπή σταματούσε και σήκωναν λίγο το φέρετρο, ώστε ο ασθενής να περάσει τρεις φορές από κάτω.

3. Ὀμμάτιν. Ο Νεόφυτος αναφέρεται στο μάτιασμα ως γοητεία (ή γητεία, λέγεται η τέχνη της μαγείας στα αρχαία ελληνικά). Ο γοητεύων (ο/η έχων/έχουσα βάσκανον οφθαλμόν, αυτός που ματιάζει) είχε τη ικανότητα να προκαλέσει βλάβη σε κάποιον με το βλέμμα του. Το μάτιασμα ή βασκανία έχει αρχαίες ρίζες (στη χριστιανική παράδοση υπάρχει ευχή για προστασία από φθονερά και φθοροποιά άτομα), ενώ θεωρούνταν η αιτία για πολλές κακοτυχίες, ατυχήματα και ασθένειες τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα. Για τον λόγο αυτό, ήταν απαραίτητο να λαμβάνονται προληπτικά μέτρα για την αποτροπή του (Ο Ν. Πολίτης αναφέρει ότι οι γονείς συνήθιζαν να πηγαίνουν τα νεογέννητα στο Τελικλή τάσι, γνωστό και ως τρυπημένη πέτρα, κοντά στην Τραπεζούντα, για να τα προστατεύσουν από τη βασκανία).

Η καλύτερη ασπίδα για το κακό μάτι πίστευαν ότι ήταν το μπλε χρώμα γυάλινων στολιδιών σε σχήμα ίριδας, γνωστά ως ματοζίνιχα ή ματόχαντρα, καθώς και το σκόρδο. Οι μουσουλμάνοι χρησιμοποιούσαν ένα φυλαχτό ή χαϊμαλί, που ονόμαζαν νούσκα (nouska). Αυτό ήταν ένα χαρτί στο οποίο ένας χότζας ή δερβίσης έγραφε προσευχές, ξόρκια ή καμπαλιστικά στοιχεία (Ιουδαϊκά αστρολογικά και μυστικιστικά σύμβολα).

Μετά, το δίπλωναν σε τριγωνικό σχήμα, το τοποθετούσαν σε έναν δερμάτινο φάκελο ή μια τριγωνική ασημένια θήκη και το φορούσαν στον λαιμό ή τον καρπό. Όταν απαιτούνταν θεραπεία, οι χριστιανοί καλούσαν τον ιερέα, ενώ οι μουσουλμάνοι τον νομο(ιερο)διδάσκαλο, ο οποίος διάβαζε τις κατάλληλες ευχές. Αν κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης αυτός νύσταζε ή ένιωθε υπερβολική κόπωση, αυτό ερμηνευόταν ως ένδειξη βασκανίας. Εάν αποτύγχανε να προσφέρει βοήθεια, τότε οι πιστοί απευθύνονταν σε μια γητεύτρα. Συνήθως αυτή ήταν μια Αρμένισσα που είχε μάθει τα ξόρκια και τα μυστικά της τέχνης από τους γονείς της. Της έδιναν τη ζώνη ή κάποιο ρούχο του θύματος. Αυτή κρατούσε τη μία άκρη της ζώνης με το δεξί χέρι, ενώ ο ασθενής κρατούσε την άλλη, και άρχιζε να μουρμουρίζει τις κατάλληλες προσευχές ad hoc.

Στη συνέχεια, τοποθετούσε τον αριστερό της αγκώνα κοντά στο δεξί της χέρι και, ενώ στριφογύριζε την παλάμη του αριστερού της χεριού, σήκωνε και κατέβαζε τον αριστερό της πήχη πάνω από τη ζώνη τρεις φορές χωρίς να κουνήσει τον αγκώνα της. Συνεχίζοντας τη μονότονη μουρμούρα της, το δεξί της χέρι προχωρούσε κατά το ένα τρίτο της ζώνη, ώστε να μπορεί να επαναλάβει τις ίδιες κινήσεις τρεις φορές μέχρι το άλλο άκρο της ζώνης. Αν κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας χασμουριόταν, δάκρυζε ή αισθανόταν μεγάλη κούραση, αυτό επιβεβαίωνε το μάτιασμα. Ακολούθως επέστρεφε τη ζώνη στο θύμα, το οποίο, αφού τη φορούσε για μερικές μέρες, έπρεπε να της την ξαναδώσει, ώστε η θεραπεία να επαναληφθεί τρεις φορές.

Όπως αναφέρει ο Νεόφυτος, μια γητεύτρα του είχε εξομολογηθεί ότι μετά από αυτή τη διαδικασία ένιωθε μεγάλη εξάντληση και αδυναμία για αρκετές ημέρες. Επιπλέον, ο εξορκιστής μπορούσε να χρησιμοποιήσει και άλλες τεχνικές, όπως να ρίξει μερικούς μεγάλους κόκκους αλατιού στη φωτιά, αφού τους περιστρέψει τρεις φορές γύρω από το κεφάλι του ασθενούς. Επίσης, μπορούσε να κάψει ένα κομμάτι βαμβάκι, με το οποίο είχε σκουπίσει τις ιερές εικόνες, κάτω από τα ρουθούνια του ασθενούς καθώς και πολλές άλλες μεθόδους (ο Ν. Πολίτης τις αναφέρει και ως μαγγανείες).

4. Ἀχπάραγμαν. Αναφέρεται στον φόβο που προκαλείται από ξαφνικά και απρόβλεπτα ατυχήματα καθώς και από ισχυρές και έντονες εικόνες. Οι εκδηλώσεις του διαφέρουν ανάλογα με την αιτία και την έντασή της και οι μέθοδοι θεραπείας προσαρμόζονται ανάλογα. Σε ήπιες περιπτώσεις συνήθως αρκούν μερικές σταγόνες αγιασμένου νερού. Για πιο σοβαρές καταστάσεις κατέφευγαν στη θρησκεία. Σε πολύ βαριές περιπτώσεις απαιτείται η χρήση ενός κοινού χάλκινου σκεύους, το οποίο φέρει αραβικές επιγραφές σε όλες τις πλευρές του, ενώ από μία από αυτές κρέμονται σαράντα μικρές χάλκινες λωρίδες. Ο ασθενής πρέπει να πιει το νερό που χύνονταν από το σκεύος πάνω σε ένα αρχαίο πολεμικό σπαθί, το οποίο είχε λεκέδες από ανθρώπινο αίμα στη λεπίδα του και πιθανώς αρκετή σκουριά.

5. Δέσιμον. Αυτή η μορφή μαγείας στοχεύει στην πρόκληση ανικανότητας ή βλάβης στα γεννητικά όργανα ενός υποψήφιου γαμπρού, συνήθως λόγω ενός ανεκπλήρωτου έρωτα. Η αντίζηλος, την ημέρα του γάμου του ζευγαριού, πρέπει να τοποθετήσει ένα μαχαίρι ή ένα λουκέτο από τη μία πλευρά της εισόδου της εκκλησίας και τη θήκη του μαχαιριού ή το κλειδί του λουκέτου από την άλλη. Όταν το ζευγάρι περάσει ανάμεσα σε αυτά τα αντικείμενα, το μαχαίρι τοποθετείται στη θήκη και το λουκέτο κλειδώνεται με το κλειδί.

Στη συνέχεια, αυτά τα αντικείμενα ρίχνονται βαθιά στη θάλασσα, ώστε να διασφαλιστεί η πρόκληση της βλάβης. Δεδομένου ότι τα ζευγάρια γνωρίζουν και φοβούνται πολύ αυτή τη μαγεία, η καλύτερη προστασία είναι να κρύψει κάθε γαμπρός πριν από την είσοδό του στην εκκλησία για τον γάμο ένα κλειδωμένο λουκέτο στη ζώνη ή στην τσέπη του, το οποίο θα πρέπει να ανοίξει μόνο μετά την πρώτη νύχτα με τη σύζυγό του.

Γράψιμον

6. Γράψιμον. Πρόκειται για μια άλλη μαγεία που αποσκοπεί είτε στην προσέλκυση ερωτικού ενδιαφέροντος είτε στην πρόκληση κακοτυχίας σε έναν αντίπαλο. Υπάρχουν χότζες, μολλάδες και δερβίσηδες που ασχολούνται κυρίως με αυτές τις πρακτικές. Ιδιαίτερα οι δερβίσηδες, γνωστοί ως djindjis (πνευματιστές), διακρίνονται για την ικανότητά τους να επικοινωνούν με πνεύματα και να τα κατευθύνουν εναντίον των εχθρών των πελατών τους (η λέξη djindjis προέρχεται από το djnun/djinn/jinni/genie και σύμφωνα με το Κοράνι το τζίνι θεωρείται ένα υπερφυσικό ον που βρίσκεται μεταξύ ανθρώπων και αγγέλων εμφανιζόμενο με τη μορφή ανθρώπων, μυθικών πλασμάτων ή ζώων, εκτός των τράγων).

Αυτή η διαδικασία απαιτεί τη χρήση καμπαλιστικών συμβόλων σε ένα τριγωνικό φυλαχτό ή χαϊμαλί, την παρασκευή μαγικών φίλτρων, καθώς και άλλες εξαιρετικά μυστήριες πρακτικές. Για παράδειγμα, ενώ ψιθυρίζουν τις προσευχές τους, εξήντα βελόνες καρφώνονται σε ένα κομμάτι σαπουνιού, το οποίο στη συνέχεια τυλίγεται σε ένα πανί και ρίχνεται σε ένα πηγάδι ή στη θάλασσα. Αν ο εχθρός δεν καταφέρει να βρει και να αφαιρέσει αυτές τις βελόνες, θα υποστεί εξήντα συμφορές. Σε άλλες περιπτώσεις ο εχθρός πρέπει να περάσει πάνω από ένα κερωμένο σχοινί, το οποίο στη συνέχεια βυθίζεται στη θάλασσα, αφού έχουν γίνει όσο το δυνατόν περισσότεροι κόμποι σε όλο του το μήκος.

Συμπερασματικά, ο Νεόφυτος υποστηρίζει ότι οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις οδήγησαν μερικές φορές σε επιστημονικές αλήθειες που προέκυψαν από μακροχρόνια εμπειρία και έρευνα. Αυτές οι αλήθειες, με τη σειρά τους, ενέπνευσαν την αναζήτηση θεραπευτικών μεθόδων, κυρίως με βότανα και γιατροσόφια, και ίσως εκεί θα πρέπει να αναζητηθεί η γένεση της ιατρικής.