“Κρήτη: Νήσος λαλέουσα”– Μια έκθεση-βουτιά στην παράδοση

Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστεί ένα πολιτιστικό γεγονός, το οποίο φαινομενικά αφορά σε κατάλοιπα του παρελθόντος, αλλά εάν εξεταστεί σε βάθος εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι είναι άμεσα σχετιζόμενο με το παρόν και το μέλλον του ελληνικού πολιτισμού, καθώς επίσης με το μέλλον και την ποιότητα της ελληνικής κοινωνικής ζωής. Από την 1η Νοεμβρίου και μέχρι 9 Δεκεμβρίου 2023, διεξάγεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου η έκθεση φωτογραφίας του Νίκου Ψιλάκη με τίτλο “ΚΡΗΤΗ: Νήσος λαλέουσα” και θέμα έθιμα και τελετουργίες που δεν έσβησε ο χρόνος.

Προτρέπω όσους από τους αναγνώστες έχουν τη δυνατότητα να την επισκεφτούν να σπεύσουν να το πράξουν, έστω και την τελευταία ημέρα, καθόσον πρόκειται για μία μοναδική εμπειρία. Πέρα από την αισθητική και καλλιτεχνική αρτιότητα των εκθεμάτων, αυτό που συνεπαίρνει τον Έλληνα επισκέπτη είναι η διαπίστωση ότι ο λαϊκός μας πολιτισμός είναι κάτι πολύ βαθύτερο από την απλή ετήσια επανάληψη κάποιων εθιμικών τελετουργιών. Περιηγούμενος κάποιος την έκθεση συνειδητοποιεί ότι είναι κληρονόμος ενός απίστευτου πολιτιστικού και πνευματικού πλούτου, τον οποίο καλείται να σεβαστεί και να διαχειριστεί.

Την Παρασκευή 24 Νοεμβρίου 2023, προβλήθηκε στις Αντιθέσεις του Γιώργου Σαχίνη στο ΚΡΗΤΗ TV η εκπομπή με τίτλο: “Η Συνέχεια του Λαϊκού Πολιτισμού, Αντιπρόταγμα στην Παγκόσμια Ομογενοποίηση”, στην οποία ο δημοσιογράφος παρουσίασε τον Νίκο Ψιλάκη, ο οποίος μίλησε για τη δουλειά του και τη διεξαγόμενη έκθεση. Ήταν μία εκπομπή-κόσμημα για την ελληνική τηλεόραση και μία όαση ποιότητας ανάμεσα στα τηλεοπτικά σκουπίδια και ανούσιες συζητήσεις που προβάλλονται κατά κόρον.

Επίσης, παρουσιάστηκε η νέα επαυξημένη έκδοση του βιβλίου του Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη-Έθιμα στον Κύκλο του Χρόνου, το οποίο σχετίζεται άμεσα με την έκθεση και αποτελεί ένα ντοκουμέντο παραδοσιακών πρακτικών και τελετουργιών ενός κόσμου που χάνεται, εάν δεν έχει ήδη χαθεί. Ομολογώ ότι δεν ήξερα τίποτε για το καλλιτεχνικό έργο του καλεσμένου, αλλά είχα διαβάσει το συναρπαστικό ιστορικό μυθιστόρημά του “Και οι Θάλασσες Σωπαίνουν”, σχετικά με τη βύθιση από βρετανικό υποβρύχιο στις 9 Ιουνίου 1944 του πλοίου Τάναϊς, επί του οποίου επέβαιναν Έλληνες όμηροι, συμπεριλαμβανομένων των τελευταίων Εβραίων της Κρήτης και Ιταλοί αντιφασίστες.

Στη διάρκεια της εκπομπής παρουσιάστηκαν φωτογραφίες, για τις οποίες ο καλεσμένος εξήγησε το εικονιζόμενο τελετουργικό, τον τόπο στον οποίο επιτελείται (ή επιτελούνταν) και το κυριότερο, τη σύνδεσή του με το παρελθόν, το συμβολισμό του και εάν επιτελείται και σε άλλα μέρη του μείζονος Eλληνισμού. Από τα λεγόμενά του προκύπτει ότι η ύπαρξη κάποιων εθίμων-τελετουργιών χάνεται στην αχλή του χρόνου, στην μινωική και ομηρική εποχή και διατηρούνται μέχρι τις μέρες μας. Στην πραγματικότητα οι αρχαίοι θεοί δεν πέθαναν ποτέ, απλά αντικαταστάθηκαν στη λαϊκή συνείδηση από τη χριστιανική λατρευτική και αγιολόγιο. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα χωροχρονικό ταξίδι πατριδογνωσίας.

“ΚΡΗΤΗ: Νήσος λαλέουσα” 

Την εν λόγω έκθεση έχουν επισκεφτεί μέχρι στιγμής πλήθος κόσμου και υπάρχει η πρόθεση για μεταφορά της και σε άλλες πόλεις της Κρήτης. Προτείνεται η “υιοθέτησή” της από το υπουργείο Πολιτισμού και η κάλυψη όλων των απαραίτητων εξόδων για τη μετατροπή της από ένα τοπικό πολιτιστικό γεγονός σε πανελλήνιο. Θα πρέπει να δοθεί η ευκαιρία σε όσο το δυνατόν περισσότερους Έλληνες να την επισκεφτούν και να αναδιφήσουν στο παρελθόν του λαϊκού μας πολιτισμού. Είναι σίγουρο ότι θα αναγνωρίσουν κάποιες τελετουργίες που ενδεχομένως συμμετείχαν και οι ίδιοι ή οι γονείς τους.

Για το σκοπό αυτό η έκθεση θα πρέπει να περιοδεύσει στις κύριες ελληνικές πόλεις του ηπειρωτικού και νησιωτικού χώρου, καθώς και στην Κύπρο. Η όλη δράση πρέπει να συντονιστεί με το υπουργείο Παιδείας, ώστε να την επισκεφτούν όσο το δυνατόν περισσότερα σχολεία. Εννοείται ότι ιδανικά την έκθεση θα συνοδεύουν και οι συντελεστές της ή άτομα που αυτοί θα επιλέξουν, ώστε να είναι σε θέση να εξηγούν στο κοινό τις εικονιζόμενες τελετουργίες και τη σύνδεσή τους με το απώτατο παρελθόν του ελληνισμού. Επιπρόσθετα θα μπορούσε να γίνει ψηφιοποίηση των εκθεμάτων με τη χρήση των εργαλείων της εικονικής ή επαυξημένης πραγματικότητας (virtual / enhanced reality) και ανάρτησή τους στο διαδίκτυο, ώστε να είναι δυνατή η πρόσβαση από όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινό.

Εύλογα θα μπορούσε να πει κάποιος ότι οι εν λόγω εθιμικές τελετουργίες είναι προϊόντα δεισιδαιμονιών και προλήψεων, που δεν έχουν θέση στον σημερινό ορθολογικό πολιτισμό, άρα όχι μόνο δεν τον αφορούν, αλλά καλώς έσβησαν με την πάροδο του χρόνου. Επίσης μπορεί να αναρωτηθεί για ποιο λόγο είναι σημαντική αυτή η έκθεση ή παρόμοιες εκδηλώσεις. Η απάντηση είναι απλή. Οι άνθρωποι που επινόησαν και εφάρμοζαν αυτές τις τελετουργίες είχαν καταλάβει το ευμετάβλητο και την τυχαιότητα που διέπουν τον ανθρώπινο βίο και προσπαθούσαν να βρουν ένα νόημα και μια καταφυγή. Στέκονταν απέναντι στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου με σεβασμό και δέος.

Ο ρόλος των εθίμων 

Επιπρόσθετα, εάν ληφθεί υπόψη η γνωστή ρήση του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικό όν, τότε οι τελετουργίες επιβεβαίωναν τη συνοχή και συνέχεια της κοινότητας, απέναντι στις δυσκολίες (λειψυδρίες, λιμοί, λοιμοί, κτλ) και καταστροφές (πόλεμοι, σεισμοί, πλημμύρες, κτλ) που την έπλητταν και οι οποίες ήταν πολλές. Δεν έχει σημασία εάν οι συμμετέχοντες πίστευαν στη θεϊκή παρέμβαση ή όχι (και σίγουρα πολλοί δεν θα πίστευαν), αλλά σημασία είχε η συμμετοχή στην κοινή πρακτική και προσπάθεια. Πριν κάποιος απορρίψει τις πανάρχαιες αυτές πρακτικές, ας λάβει υπόψη του τον Μαξ Βέμπερ όταν μιλούσε για την «απομάγευση του κόσμου».

Για τον μεγάλο Γερμανό διανοητή, η σημερινή επιστήμη διέπεται από τον ορθολογισμό, που έλκει την καταγωγή του από τους αρχαίους Έλληνες και την πειραματική επαλήθευση που ξεκίνησε στην Αναγέννηση, αν και κάποιος μπορεί να αποδώσει την πατρότητα στον Αρχιμήδη ή τον Ευκλείδη. Θεωρείται δεδομένο όμως ότι αυτή εξελίσσεται και θεωρίες που θεωρούνταν θέσφατα κατά το παρελθόν, διαψεύδονται ή ανατρέπονται χωρίς κανένας να θεωρεί πλάνη ή άχρηστο τον επιστημονικό λόγο. Το βασικότερο όμως είναι ότι η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει στο μέγιστο ερώτημα που είναι “πώς πρέπει να ζει κάποιος”, ούτε εάν υπάρχει κάποιο βαθύτερο νόημα στην ύπαρξή μας, ούτε με ποιο τρόπο μπορούμε να το αναζητήσουμε. Σύμφωνα με τον Βέμπερ οι άνθρωποι στις προ-νεωτερικές κοινωνίες, μπορεί να ζούσαν απλοϊκές, μονοσήμαντες ζωές, αλλά ήταν πλήρεις νοήματος.

Αντίθετα σήμερα οι άνθρωποι μοιάζουν να είναι κουρασμένοι από τη ζωή τους, χωρίς να νιώθουν ότι ζουν ολοκληρωμένες ζωές, ασχέτως της περιουσιακής τους κατάστασης ή επαγγελματικής επιτυχίας. Αυτό το κενό έρχονται να καλύψουν οι εθιμικές τελετουργίες, με την ετήσια επανάληψή τους, συμβολίζοντας μια κυκλική θεώρηση του σύμπαντος (“Κόσμος”).

Η αξία της λαϊκής παράδοσης

Εάν απορριφθεί “ελαφρά τη καρδία” ως παρωχημένη η λαϊκή παράδοση, τότε τι είναι αυτό που συνιστά την ιδιοπροσωπεία μας ως Έλληνες; Εάν ενσωματωθούμε άκριτα σε έναν παγκοσμιοποιημένο ομογενοποιημένο πολιτισμικό χυλό, τότε τι είμαστε; Πώς θα υπερασπιστούμε πατρίδα, ιδέες και αξίες που μας υπερβαίνουν, εάν δεν γνωρίζουμε τι είναι αυτό που θα υπερασπιστούμε; Εάν χαθεί η έννοια της κοινότητας και των κοινών αξιών, πώς θα συγκροτηθεί η λεγόμενη “κοινωνία των πολιτών”, όταν όλοι θα δρούμε ως ιδιώτες έχοντας ως γνώμονα μόνο το ατομικό συμφέρον;

Μπορεί να υπάρξει ένα γνήσια δημοκρατικό πολίτευμα και όχι τύποις, εάν βασίζεται σε ετερογενείς ομάδες που διαγκωνίζονται για την εξουσία και τον πλουτισμό, θεωρώντας αλλήλους ως εχθρούς που πρέπει να υποταχθούν ή να εξοβελιστούν και όχι ως πολιτικούς αντιπάλους, με τους οποίους μπορούν να συνεννοηθούν και να συνδιαλλαγούν; Κάθε κοινωνία αναπτύσσει μια σειρά από κώδικες επικοινωνίας, οι οποίοι βασίζονται πάνω σε κοινές αξίες και βιώματα.

Έτσι το να περπατήσει κάποιος στη γειτονιά του κατά την περιφορά του Επιταφίου δεν είναι μόνο μία πράξη θρησκευτικής πίστης, που άλλωστε είναι ατομικό γνώρισμα, αλλά μία δήλωση ότι συμμετέχει στη ζωή της κοινότητας και ασπάζεται τις αξίες της, πέρα από τον σεβασμό και το δέος που νιώθει απέναντι στο μέγιστο των μυστηρίων που είναι ο θάνατος. Όπως είχε πει και ο Καζαντζάκης στην Ασκητική: «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή».

Εννοείται ότι το θέμα δεν εξαντλείται σε καμία περίπτωση στον περιορισμένο χώρο μιας επιφυλλίδας, αλλά εν κατακλείδι τον καλύτερο αφορισμό σχετικά με την αξία σεβασμού και διατήρησης της λαϊκής παράδοσης και της ανάγκης προβολής εκθέσεων όπως η εν λόγω, μας τον έδωσε πάλι (ποιος άλλος;) ο Καζαντζάκης στον Βραχόκηπο: «Το πρώτο σου χρέος, εχτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα, είναι να νιώσεις μέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο, να φωτίσεις την ορμή τους και να συνεχίσεις το έργο τους. Το τρίτο σου χρέος, να παραδώσεις στο γιο τη μεγάλη εντολή να σε ξεπεράσει».