Ο αδικοχαμένος κορυφαίος φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής

Ο νεαρός επισκέπτης-πελάτης του Καλδή δεν ήταν κάποιος τυχαίος, αφού είχε γίνει κιόλας διάσημος χάρη στα διανοητικά χαρίσματά του. Ήταν ο Ιωάννης Συκουτρής, γόνος φτωχής και πολυμελούς οικογένειας από τη Χίο γεννημένος στη Σμύρνη το 1901, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1918 με άριστα στην Ευαγγελική Σχολή, πριν ακολουθήσει την πορεία αναγνώρισης και καταξίωσής του. Πορεία που προδιαγραφόταν λαμπρή, αφού απ’ τα δεκαπέντε του χρόνια ο Συκουτρής έδειχνε χαρακτηριστικά ”πρώιμης ιδιοφυίας”, δεδομένου ότι μιλούσε και έγραφε σε αττική διάλεκτο, με πρότυπο τον πρώτο αρχαίο λογογράφο Αντιφώντα (δάσκαλο του Θουκυδίδη).

Έμαθε τάχιστα Λατινικά, Γαλλικά και Γερμανικά, έγινε συνεργάτης του περιοδικού ”Αμάλθεια” του Σολωμονίδη και μέχρι το 1918 πρόλαβε να ιδρύσει τον φιλολογικό σύλλογο ”Επιστημονική Σμυρναίων Σύμβασις”, όπου κυριαρχούσε η αρχαῒζουσα καθαρεύουσα με στιχουργικά διανθίσματα από Σολωμό, Κάλβο, Σικελιανό. Το 1919 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και γράφτηκε αναδρομικά στο 2ο έτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, απ’ όπου αποφοίτησε με άριστα το 1922 σε συνθήκες εθνικού πένθους λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Ακολούθησε ο διορισμός του στο Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο της Λάρνακας. Η διετής παραμονή του στην Κύπρο ήταν ιδιαίτερα δημιουργική, αφού ο Συκουτρής διοργάνωνε διαλέξεις, συμμετείχε στην ίδρυση του ”Συνδέσμου Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως”, εξέδιδε το περιοδικό ”Επιστημονική Επετηρίδα” των καθηγητών, δημοσίευε φιλολογικές, λαογραφικές [50], παλαιογραφικές, αρχαιολογικές και ιστορικές μελέτες για την Μεγαλόνησο στο περιοδικό ”Κυπριακά Χρονικά” που είχε ιδρύσει, ενώ πριν φύγει πρόλαβε να γράψει μελέτη για τα λείψανα της εκκλησίας ”Παναγία Φανερωμένη”, στο χωριό Περιστερώνα Λευκωσίας και να ιδρύσει τον ”Σύλλογο των Νέων” και τον ”Φιλολογικό Όμιλο Λάρνακος”.

Με τον ερχομό του στην Αθήνα το 1924, διορίστηκε βοηθός στο Φιλοσοφικό Σπουδαστήριο της Βιβλιοθήκης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (που φέρει σήμερα το όνομά του), περίοδο κατά την οποία δημιούργησε την ”κλίκα των Σμυρνιών” (”Αθάνατη παρέα”) με μέλη (δια ψευδωνύμων) τον Ιω. Κακριδή (μετέπειτα κορυφαίο κλασικό φιλόλογο του ΑΠΘ), την μετέπειτα γυναίκα του Όλγα Κομνηνού, τον Κων. Δημαρά (μετέπειτα κριτικό, ιστορικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και καθηγητή στο ΑΠΘ και τη Σορβόννη), τον Β. Τατάκη (καθηγητή Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ) κ.αλ.

Το 1925 αναγορεύτηκε διδάκτωρ (επιβιώνοντας οικονομικά από τα χρηματικά βραβεία του Σεβαστοπουλείου Διαγωνισμού) με διατριβή βυζαντινού περιεχομένου (Μιχαήλ Ψελλού: Βίος και πολιτεία του Οσίου Αυξεντίου”, το πρώτον εκδιδόμενος υπό Ιω. Γ. Συκουτρή). Διατριβή που έγινε το διαβατήριό του για περαιτέρω σπουδές στα γερμανικά Πανεπιστήμια της Λειψίας και του Βερολίνου (με ελληνιστές καθηγητές όπως οι Βιλαμόβιτς, Γιέγκερ και Μάας).

Το τέλος του ηρωικού ανθρώπου

Μέσα στα τέσσερα χρόνια που έμεινε για μετεκπαίδευση στη Γερμανία (1925-’29) — με ενδιάμεσο ”διάλειμμα” τις σπουδές στη Γαλλία — ο ”θεωρητικός της Λογοτεχνίας” Ιωάννης Συκουτρής αποκήρυξε τον κομμουνισμό και διακρίθηκε πολυεπίπεδα εντυπωσιάζοντας τους πάντες, πράγμα που τον ανέβασε σε ακόμα μεγαλύτερα ύψη ψυχολογικά από αυτά που βρισκόταν λόγω του πρόσφατου γάμου του στην Ελλάδα. Του γάμου του με την Χαρά Πετυχάκη (μετέπειτα διευθύντρια της Παιδαγωγικής Ακαδημίας του Αρσακείου, κόρη του Γενικού Διοικητή των νήσων Χίου και Αρχιπελάγους Μίνωα Πιτυχάκη, οικονομικού υποστηρικτή και υπουργού των κυβερνήσεων του Ελ. Βενιζέλου).

Στη Γερμανία διακρίθηκε ως αναλυτής του Γκαίτε, σχολιαστής του Νίτσε και μεταφραστής του Βέμπερ, αλλά και για τις πρωτότυπες μελέτες του (σε γερμανική γλώσσα) για τον Δημοσθένη, τον Σπεύσιππο, τους Σωκρατικούς και την Ελληνική Ιστορία (βλ. περιοδικά ”Hermes”, ”Zeit”, ”Byzantinische” και ”Αθηνά”), ενώ αναγορεύτηκε διδάκτορας με εργασία του που είχε θέμα τον ”Επιτάφιο” του Δημοσθένη.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακά όλα όσα έκανε τότε και γι’ αυτό ενθουσίασαν δικαιολογημένα τους Γερμανούς και τον ίδιο τον Συκουτρή για την θερμή ανταπόκρισή τους στα έργα του, αν και από το τελευταίο ταξίδι του στη Γερμανία λίγα χρόνια αργότερα (1936) επέστρεψε απογοητευμένος, σε βαθμό να αρχίσει να κλείνεται στον εαυτό του προετοιμάζοντάς τον, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια (21 Σεπτεμβρίου 1937), για το τέλος του ”ηρωικού” ανθρώπου, αυτού που όδευε ”…υπερήφανος μέσα εις το άβατον τέμενος της μοναξιάς του…”, όπως συνήθιζε να λέει.

Πράξεις και λόγια που χτυπούσαν καμπάνες κινδύνου (βλ. αυτοκτονικός ιδεασμός) και μου φέρνουν στο νου ασυναίσθητα τον ”Καιόμενο” του Σινόπουλου (”Ήταν στ’ αλήθεια αυτός που απόστρεψε το πρόσωπο όταν του μιλήσαμε. Και τώρα καίγεται. Μα δε φωνάζει βοήθεια.”) και τον καθηγητή του ΕΚΠΑ Δημήτρη Λιαντίνη στο δρόμο για ”αναχώρηση” από τα εγκόσμια δια του Ταϋγέτου… Ήταν λόγια ανθρώπου που είχαν γραφτεί απ’ το χέρι του Συκουτρή και προμηνούσαν τον επερχόμενο αυτοχειριασμό του. Κι αυτό με ξάφνιασε πολύ στην περίπτωσή του, γιατί, τον είχα μεν για άνθρωπο στοχαστικό και εσωστρεφή, αλλά με γυμνασμένες εσωτερικές αντιστάσεις απέναντι σε κακοήθειες και πιέσεις.

Άνθρωπο με φιλοσοφικό και ιδεολογικοπολιτικό υπόβαθρο απ’ το οποίο αντλούσε ψυχική δύναμη και όχι πεσιμιστή με αυτοκτονική προδιάθεση που παρέπεμπε στον Σοπενχάουερ και τον ”μαθητή” του Κώστα Καρυωτάκη. Υπολόγισα λάθος, ως φαίνεται, τα όρια της ευαισθησίας του και το μέγεθος του φθόνου των άλλων…

Μια που ανέφερα όμως το πολιτικό υπόβαθρο του χαρισματικού αυτού δασκάλου, θα πρέπει να λύσω μια παρεξήγηση σε βάρος του. Μπορεί ο Συκουτρής να διαπνεόταν από συντηρητικές/εθνικιστικές ιδέες, όμως αυτές ταυτίζονταν με τον υγιή Εθνικισμό/πατριωτισμό, όχι τον Φασισμό/Ναζισμό (εξού και η απογοήτευσή του στην τελευταία επίσκεψή του στην Ναζιστική Γερμανία το 1936. Εξού και η έγκαιρη αποστασιοποίησή του από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Μεταξά…).

Ο Εμμανουήλ Κριαράς, μάλιστα, προσδιορίζει τις εθνικιστικές ιδέες του Συκουτρή ως ”αριστοκρατική ιδεολογία”, με την έννοια της πνευματικής, της (”μεγαλοϊδεατικής”) αριστοκρατίας (Κριαράς: ”Ο Συκουτρής και ο Δημοτικισμός”- Ο Ιω. Συκουτρής εξομολογούμενος). Γι’ αυτό και ο ταλαντούχος φιλόλογος είχε ενταχθεί στις τάξεις των οπαδών του (υγιούς εθνικιστή και μεγαλοϊδεάτη) Ελευθερίου Βενιζέλου, ενώ αποστασιοποιήθηκε έγκαιρα από το δικτατορικό καθεστώς Μεταξά το ’36 (κατά μαρτυρία του φίλου και δικηγόρου του Π. Καλδή).

Διακεκριμένος δάσκαλος

Ας επανέλθουμε όμως στο έτος επιστροφής του Συκουτρή από τη Γερμανία (1929). Με την επιστροφή του στην Αθήνα, διορίστηκε καθηγητής στο Αρσάκειο Παρθεναγωγείο και στη συνέχεια βιβλιονόμος στην Ακαδημία Αθηνών, ενώ από το 1930 ακολούθησε καριέρα πανεπιστημιακή ως υφηγητής στην έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Μέσα σ’ αυτά τα χρόνια ”έχτισε” δια βίου τη φήμη του διακεκριμένου πανεπιστημιακού ”δασκάλου” εντυπωσιάζοντας από καθέδρας τους φοιτητές του. Εξελίχθηκε σε σπουδαίο πανεπιστημιακό με διεθνή απήχηση λόγω της ρητορικής του δεινότητας και μεταδοτικότητας, αλλά προπάντων λόγω του πολύμορφου συγγραφικού, μεταφραστικού και κριτικού έργου του στον παρελθόντα και τρέχοντα χρόνο, αφού το γράψιμο ποτέ δεν το άφησε.

Με όπλα τη γραφή και τη διδασκαλία του — το ”φωτεινό μετέωρο που κοσμεί το Πάνθεον των κορυφαίων και μοναδικών της Ελληνικής Γραμματείας κλασικών φιλολόγων” (κατά την Εθνική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών) και ”ο μοναδικός, ίσως, άγιος της ελληνικής φιλολογίας” (κατά Βασίλη Λεντάκη, επίκουρο καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ) — ανέδειξε τη ”διαλεκτική σχέση μεταξύ της κλασικής αρχαιότητας και της σύγχρονης εποχής”. Και τη ”διαλεκτική σχέση μεταξύ θεωρητικής φιλολογικής έρευνας και πρακτικών προβλημάτων της καθημερινότητας”. Έργο που επιβεβαίωσε απόλυτα τον μετά τον θάνατό του (1937) χαρακτηρισμό που του έδωσε ο Γερμανός δάσκαλός του Πάουλ Μάας (1880 – 1964), κλασικός φιλόλογος και βυζαντινολόγος:

”Ο Συκουτρής υπήρξε οξυνούστατος κριτικός του ελληνικού πεζού λόγου και αυτός που προήγαγε (αναβάθμισε) το ελληνικό έθνος μετά τον Κοραή!”. Την ίδια γνώμη είχαν και οι φοιτητές του για τον υφηγητή Συκουτρή (σ.σ: δεν έγινε ποτέ καθηγητής λόγω του πολέμου που του έκαναν συνάδελφοί του, αν και οι παραδοσιοκράτες [βλ. Νικ. Εξαρχόπουλος] αναγνώριζαν ότι ήταν ”ο κράτιστος των φιλολόγων τους οποίους παρήγαγε η Ελλάς μετά τον Κοραή”, χωρίς να του δίνουν όμως το δικαίωμα να γίνει καθηγητής στο ΕΚΠΑ, γιατί ”δεν ήταν δικός τους”…).