Οι φιγούρες του θεάτρου σκιών έχουν τη δική τους ιστορία

Το θέατρο σκιών γεννήθηκε στην Ανατολική και Νότια Ασία (Ινδονησία, Κίνα, Ινδία) και μέσω της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έφτασε στα Βαλκάνια. Κατά τη διάρκεια της πορείας του γνώρισε πολλές μεταβολές, καθώς επηρεαζόταν από τα χαρακτηριστικά κάθε χώρας που διέσχιζε. Έτσι, στα χέρια των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών, οι Τούρκοι Karagöz (=μαυρομάτης) και Hacivat, μεταμορφώθηκαν στους Ρωμιούς Καραγκιόζη και Χατζηαβάτη.

Τόσο αυτοί οι δύο βασικοί χαρακτήρες του ελληνικού θεάτρου σκιών όσο και αρκετοί άλλοι, δεν αποτελούν εντελώς επινοήσεις της φαντασίας αλλά έχουν ένα ξεχωριστό ιστορικό υπόβαθρο. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την ιστορικότητα του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Σύμφωνα με την επικρατέστερη παράδοση, πρόκειται για δύο υπαρκτά πρόσωπα που έζησαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τον καιρό του σουλτάνου Ορχάν (1326-1362).

Ο Καραγκιόζης ήταν χτίστης στην Προύσα και συμμετείχε στις εργασίες κατασκευής ενός παλατιού ή τζαμιού που είχε ζητήσει ο Τούρκος ηγεμόνας. Στην ίδια οικοδομή εργαζόταν και ο Χατζηαβάτης ως επιστάτης. Οι δύο άνδρες πείραζαν συνέχεια ο ένας τον άλλον και έκαναν πολλά αστεία. Οι υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την δουλειά τους για να ακούν τους διασκεδαστικούς διαλόγους του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη, με αποτέλεσμα η ολοκλήρωση του οικοδομήματος να καθυστερεί σημαντικά.

Όταν το έμαθε αυτό ο Ορχάν οργίστηκε τόσο πολύ που εκτέλεσε τους δύο φίλους. Σύντομα όμως μετάνιωσε για την πράξη του και έπεσε σε μεγάλη θλίψη. Για να παρηγορήσει τον σουλτάνο, ο σεΐχης Μεχμέτ Κιουσερί, ένας Πέρσης αυλικός του Ορχάν, σκέφτηκε κάτι αρκετά πρωτότυπο. Έφτιαξε χάρτινες φιγούρες του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη και κινώντας τες πίσω από ένα τεντωμένο σεντόνι που φωτιζόταν, άρχισε να επαναλαμβάνει τους αστείους τους διαλόγους. Ήταν μια συγκινητική προσπάθεια για να έρθουν ξανά στην ζωή οι δύο αδικοχαμένοι φίλοι.

Σιορ Διονύσιος

Ο Σιορ Διονύσιος από την Ζάκυνθο, ξεχωρίζει από τα ευρωπαϊκά του ρούχα και την γρήγορη, τραγουδιστή του ομιλία, ενώ ισχυρίζεται –ή μάλλον φαντάζεται– ότι είναι γόνος αριστοκρατικής οικογένειας. Ο χαρακτήρας αυτός επινοήθηκε από τον καραγκιοζοπαίχτη Μίμαρο (Δημήτρη Σαραντούνη) και αποδίδει με κωμικό τρόπο την διαφορετικότητα της επτανησιακής αστικής τάξης.

Σε αντίθεση με την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, τα νησιά του Ιονίου βρέθηκαν για αρκετούς αιώνες υπό την κυριαρχία διαφόρων ευρωπαϊκών δυνάμεων (Νορμανδών, Βενετών, Γάλλων, Βρετανών). Ως αποτέλεσμα, ο πολιτισμός της συγκεκριμένης περιοχής επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την Δύση. Για πολλούς κατοίκους της ηπειρωτικής Ελλάδας, οι Επτανήσιοι αστοί αποτελούσαν ένα μάλλον περίεργο θέαμα.

Με τα ημίψηλα καπέλα, τις ρεντιγκότες και τις συνήθειες που είχαν υιοθετήσει από την «Εσπερία», έδιναν την εντύπωση περισσότερο «Φράγκων» παρά «Ρωμιών». Παράλληλα, το γλωσσικό ιδίωμα των Ιονίων Νήσων, με τις πολυάριθμες ιταλικές λέξεις και φράσεις του, ξένιζε αρκετούς Έλληνες. Ο Σιορ Διονύσιος είναι μια καρικατούρα Επτανήσιου αστού, με όλες τις χαρακτηριστικές «παραξενιές» του.

Ο Βεληγκέκας

Ο Βεληγκέκας, υπασπιστής του πασά, είναι ίσως ο βασικότερος «κακός» στον θίασο του Καραγκιόζη. Αποτελεί πειθήνιο εκτελεστικό όργανο της οθωμανικής εξουσίας, εκτελώντας αμέσως κάθε διαταγή των ανωτέρων του. Συμπεριφέρεται βάναυσα στους ραγιάδες, τους οποίους τρομοκρατεί και καταπιέζει με το παραμικρό. Συχνά συγκρούεται με τον Μπαρμπα-Γιώργο, αλλά πάντα καταλήγει δαρμένος και ηττημένος. Η φιγούρα του Βεληγκέκα, υπήρξε μία ακόμα επινόηση του Μίμαρου και βασίστηκε σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, που έζησε στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα.

Είναι η περίοδος κατά την οποία ο Αλή Πασάς καθίσταται πανίσχυρος, εδραιώνοντας σταδιακά την κυριαρχία του στην Ήπειρο. Βασικό εμπόδιο στις προσπάθειές του αποτελούν οι Κλέφτες των Αγράφων και ιδιαίτερα ο Κατσαντώνης. Ο Βεληγκέκας υπηρετούσε στον στρατό του Αλή Πασά ως δερβέναγας, δηλαδή επικεφαλής των δυνάμεων που φρουρούσαν τα περάσματα των βουνών. Ήταν Τουρκαλβανός από τη Σκόδρα και φημιζόταν για την σκληρότητά του.

Ο Αλή πασάς τον εμπιστευόταν και εκτιμούσε ιδιαίτερα τις στρατιωτικές του ικανότητες. Το 1807 ο Βεληγκέκας μαζί με 800 άνδρες (ή σύμφωνα με άλλες πηγές 2.500) κατευθύνθηκε προς τα Άγραφα, έχοντας διαταγή να εξοντώσει τους Κλέφτες της περιοχής και τον Κατσαντώνη. Οι δύο αντίπαλοι συναντήθηκαν τελικά κοντά στο χωριό Μοναστηράκι, όπου η εκστρατεία του δερβέναγα θα έληγε άδοξα. Ο Βεληγκέκας μονομάχησε με τον Κατσαντώνη, τραυματίστηκε σοβαρά και λίγο αργότερα ξεψύχησε.

Μπαρμπα-Γιώργος

Ο Μπαρμπα-Γιώργος είναι ο θείος του Καργκιόζη που μένει σε κάποιο ορεινό χωριό της Ρούμελης. Κατεβαίνει συχνά στην πόλη για να δει τον ανιψιό του και να τον προστατέψει από τους μπελάδες στους οποίους συνήθως μπλέκει. Είναι αγροίκος και κάπως αφελής αλλά παραμένει ηθικός και τίμιος. Μεγαλόσωμος και ανδρείος, διαθέτει τεράστια σωματική δύναμη, χάρη στην οποία δέρνει εύκολα τον Βεληγκέκα, τον ορκισμένο εχθρό του. Δεν παραλείπει όμως να ξυλοφορτώνει και τον Καραγκιόζη, κάθε φορά που κρίνει ότι ο ανιψιός του διέπραξε κάποια ατιμία.

Ο Μπαρμπα-Γιώργος αποτελεί δημιουργία του καραγκιοζοπαίχτη Γιάννη Ρούλια, μαθητή του Μίμαρου, ο οποίος ήθελε να δημιουργήσει ένα αντίπαλο δέος απέναντι στον Βεληγκέκα. Εκτός αυτού όμως, η γέννηση της συγκεκριμένης φιγούρας είχε κι άλλα, βαθύτερα αίτια. Η πάντα νικηφόρα σύγκρουση του Μπαρμπα-Γιώργου με τον Βεληγκέκα ήταν ένα είδος παρηγοριάς για την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.

Στη συγκεκριμένη σύρραξη, οι μονάδες των Ευζώνων από την Στερεά Ελλάδα ήταν οι μόνες σχεδόν που αντιμετώπισαν αποτελεσματικά τους Οθωμανούς, σώζοντας την τιμή του ελληνικού στρατού. Ο Ρουμελιώτης Μπαρμπα-Γιώργος, με την φουστανέλα και τα τσαρούχια του, θύμιζε στο κοινό τους ηρωικούς εκείνους τσολιάδες ενώ ο ξυλοδαρμός του Βεληγκέκα φάνταζε σαν μία «ρεβάνς» για την ήττα του 1897.

Εβραίος Σολομών

Ο Εβραίος Σολομών ή Σολωμός, είναι από τις ελάχιστες φιγούρες που έχουν αρθρώσεις στη μέση και τον λαιμό, προκειμένου να μπορεί να εκτελέσει πολλές παράξενες και αστείες κινήσεις. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον ο Καραγκιόζης τον αποκαλεί πολλές φορές «ξεβιδωμένο». Ο Σολομών κατάγεται από την Θεσσαλονίκη και μιλάει σπαστά ελληνικά, με μια μακρόσυρτη και τραγουδιστή προφορά. Παρά την κωμικότητά της όμως, η συγκεκριμένη φιγούρα έχει ένα μάλλον θλιβερό ιστορικό υπόβαθρο.

Το 1492, ο βασιλιάς της Ισπανίας Φερδινάνδος Β΄ και η σύζυγός του Ισαβέλλα Α΄, εξόρισαν με διάταγμά τους όλους τους Εβραίους της χώρας που δεν ήθελαν να ασπαστούν τον Χριστιανισμό. Περίπου 200.000 άτομα αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και άρχισαν να περιπλανιούνται ως πρόσφυγες στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ προσκάλεσε τους εξόριστους Εβραίους να εγκατασταθούν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, θέλοντας να επωφεληθεί από την ικανότητά τους στο εμπόριο. Επρόκειτο περισσότερο για μια κίνηση οικονομικής στρατηγικής παρά φιλανθρωπίας.

Έτσι, πολλοί Εβραίοι της Ισπανίας ήρθαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και 20.000 περίπου από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην Θεσσαλονίκη. Εκεί δημιούργησαν σταδιακά μια πολυάριθμη και ακμάζουσα ισραηλιτική κοινότητα, η οποία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την φυσιογνωμία της πόλης. Ο Σολομών, με την ισπανική προφορά του, αντιπροσωπεύει τους Εβραίους της Ιβηρικής Χερσονήσου, που ήρθαν ως πρόσφυγες στην Θεσσαλονίκη κατά τα τέλη του 15ου αιώνα.

Ο Σταύρακας

Με τον Σταύρακα επιχειρείται μια κωμική προσέγγιση της περιθωριακής κοινωνικής ομάδας των «κουτσαβάκηδων». Ο συγκεκριμένος χαρακτήρας καυχιέται ότι είναι μάγκας και γενναίος αλλά πάντα τρώει ξύλο από άτομα που θεωρεί κατώτερά του, όπως ο Καραγκιόζης. Ο Σταύρακας δημιουργήθηκε από τον καραγκιοζοπαίχτη Γιάννη Μώρο, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. Την εποχή εκείνη η Ελλάδα βρίσκεται σε μια διαδικασία εξευρωπαϊσμού, υιοθετώντας σταδιακά ήθη και νοοτροπίες από την Δύση.

Ένα τμήμα της κοινωνίας όμως αρνιόταν να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες και τελικά περιθωριοποιήθηκε. Οι “κουτσαβάκηδες” αποτελούσαν μια χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της αντίδρασης. Παράλληλα, το κοινό των καραγκιοζοπαιχτών προερχόταν κυρίως από τα λαϊκά στρώματα που δεν έβλεπαν με καλό μάτι τα νέα ήθη από την Ευρώπη. Έτσι, η επινόηση του Σταύρακα ήταν ένας τρόπος για να προσεγγίσει ο καραγκιοζοπαίχτης τους θεατές του περισσότερο.