Οι κανόνες για τα πολεμικά λάφυρα στην Αρχαιότητα

Ο Ασσύριοι βασιλιάδες Σαργών Β΄ (722-705 π.Χ.) και Ασσουρμπανιπάλ (668-627 π.Χ.) καμάρωναν για την απειράριθμη ποσότητα πολύτιμων μετάλλων αλλά και ζώων (π.χ. καμήλες) που είχαν αποκτήσει από πολέμους και είχαν “πλημμυρίσει” τη χώρα τους με αυτά. Η αρπαγή αγαλμάτων θεών (όπως του ύψιστου βαβυλώνιου θεού Μαρδούκ) ήταν συμβολικής σημασίας, επειδή ο νικητής πίστευε ότι έτσι απογύμνωνε τον ηττημένο εχθρό από τη θεϊκή δύναμη που τον προστάτευε ή από εμβληματικά στοιχεία της ταυτότητάς του.

Την 4/3η χιλιετία π.Χ. οι αιχμάλωτοι πολέμου σφάζονταν συχνά στο πεδίο της μάχης, με τελετουργικό τυπικό. Από κατοπινές πηγές (ασσυριακές επιγραφές του 18ου αι. π.Χ.) πληροφορούμαστε ότι κάποιοι αιχμάλωτοι υπηρετούσαν ως σκλάβοι στο παλάτι, σε ναούς ή σε οικογένειες των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Το 2100 π.Χ. στη Μεσοποταμία αιχμάλωτα γυναικόπαιδα δούλευαν σε εργαστήρια που ήταν εγκατεστημένα μέσα σε ναούς.

Επιπλέον, στη νομοθεσία του Χαμουραμπί σώζεται μία παράγραφος που διευθετεί την απελευθέρωση αιχμάλωτων Βαβυλωνίων έναντι λύτρων. Είναι ακόμη γνωστό ότι την πρώτη χιλιετία π.Χ. Ασσύριοι και Βαβυλώνιοι ηγεμόνες εξόριζαν τα μέλη της ανώτερης κοινωνίας από περιοχές που είχαν κατακτήσει, ενώ υποτελείς εξόριστοι τεχνίτες δούλευαν για το κτίσιμο και τη διακόσμηση ασσυριακών παλατιών.

Ελλάδα

Τα ομηρικά έπη αφθονούν σε σκηνές σκύλευσης νεκρών πολεμιστών, αποκαλύπτοντας έτσι μία κύρια πλευρά του πολέμου της αρχαϊκής εποχής, δηλ. τη λαφυραγωγία (π.χ. Ιλιάδ. Α 366-7, Οδύσσ. ι 40-2). Την ίδια διάσταση είχε ο πόλεμος και τα επόμενα χρόνια, όπως μπορεί ν’ αντιληφθεί κανείς από τα εξής:

• Από το απόσπασμα 2 W. του Αρχιλόχου «με το δόρυ μου έχω ζυμωμένο ψωμί, με το δόρυ μου κρασί θρακιώτικο· και το πίνω, ακουμπώντας στο δόρυ μου»
• Από την μαρτυρία του Ηροδότου (6.132) ότι ο Μιλτιάδης ξεσήκωσε τους Αθηναίους σε εκστρατεία με την υπόσχεση να τους κάνει πάμπλουτους.
• Από την ομιλία του Σπαρτιάτη ναύαρχου Τελευτία σε στρατιωτικά πληρώματα όπου τονίζει ότι όσα πλούτη αρπάξει κανείς από εχθρούς κατά τη διάρκεια μαχών δεν τον συντηρούν απλώς, αλλά και τον δοξάζουν (Ξενοφ. Ελλην. 5.1.17).
• Από τη φιλοσοφική άποψη του Πλάτωνα ότι όλοι οι πόλεμοι γίνονται για την απόκτηση υλικών αγαθών (Φαίδων 66c «διὰ γὰρ τὴν τῶν χρημάτων κτῆσιν πάντες οἱ πόλεμοι γίγνονται»).

Πολεμικό λάφυρο αποτελούσε οποιοδήποτε κινητό αγαθό (άνθρωποι, ζώα, χρήματα, κοσμήματα, ρουχισμός, οικιακός εξοπλισμός, τρόφιμα, μέταλλα, όπλα, πλοία). Σε μακροχρόνιες εκστρατείες τα λάφυρα και οι αιχμάλωτοι πουλιόντουσαν είτε σε ξένους εμπόρους, είτε σε ομοεθνείς εμπόρους που ακολουθούσαν το εκστρατευτικό σώμα είτε οι νικητές τα έστελναν στην πατρίδα τους για να πουληθούν εκεί.

 

Η διανομή της λείας

Μεταξύ συμμάχων η διανομή της λείας γινόταν βάσει συμφωνίας. Εάν επρόκειτο για εσωτερική διανομή λαφύρων, τότε κάθε πόλη ή ο εκάστοτε ηγεμόνας τη διευθετούσε ανάλογα με τις περιστάσεις (Ξενοφ. Κύρου Παιδ. 4.5.38 κ.ε., Διόδ. Σικ. 11.25.1). Ένα μέρος της λείας, συνήθως το ένα δέκατο (δεκάτη), αφιερωνόταν από ευγνωμοσύνη σε κάποιον θεό. Τα πανελλήνια ιερά (Ολυμπία, Δελφοί) είχαν να επιδείξουν πλήθος από αναθηματικά λάφυρα πολέμου.

Εκστρατείες εναντίον του Πέρση βασιλιά, εναντίον σατραπειών, αλλά και κάποιων ελληνικών πόλεων υπήρξαν πολύ προσοδοφόρες. Η άλωση της Ολύνθου το 348 π.Χ. εξασφάλισε στον Φίλιππο Β΄ τα υλικά μέσα για τη συνέχιση των κατακτήσεών του (Διόδ. Σικ. 16.53.3), ενώ η νικηφόρα εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου προσέφερε άφθονο πλούτο στον ίδιο, στους αξιωματικούς και τους στρατιώτες του.

Στην Ελλάδα οι αιχμάλωτοι πολέμου αποτελούσαν κτήμα του νικητή. Η μοίρα τους ήταν είτε ο θάνατος είτε να πουληθούν ως σκλάβοι είτε να φυλακιστούν, να σταλούν σε καταναγκαστική εργασία, να απελαθούν ή να εξοριστούν. Μετά την άλωση μιας πόλης οι άνδρες συνήθως εκτελούνταν, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά πουλιόντουσαν σκλάβοι (Θουκυδίδου 3.50: μοίρα των Μυτιληναίων, 3.68: μοίρα των Πλαταιέων).

Οι μακροχρόνιες αιχμαλωσίες ήταν σπάνιες και υπαγορεύονταν κυρίως από οικονομικά ή πολιτικά οφέλη των νικητών (π.χ. οι ηττημένοι Αθηναίοι εξαναγκάστηκαν να δουλεύουν στα λατομεία των Συρακουσών κάτω από σκληρές συνθήκες, Θουκυδίδου 7.87).
Εξορία ή εκτοπισμό του πληθυσμού μιας κυριευμένης πόλης συνέβαινε σε όλες τις περιόδους της ελληνικής αρχαιότητας. Η Αθήνα εγκαθιστούσε συχνά κληρούχους σε περιοχές των επαναστατημένων συμμάχων της μετά την καθυπόταξή τους.

Απελευθερώσεις ομήρων γίνονταν συνήθως μετά από διαπραγματεύσεις και στα πλαίσια μιας συνθήκης ειρήνης (βλ. Θουκυδίδου 5.18.7). Εάν ο νικητής ήθελε να φανεί μεγαλόψυχος μπορούσε να απελευθερώσει άνευ όρων κάποιους αιχμαλώτους· έτσι, μετά την κατάκτηση της Ποτίδαιας (356 π.Χ.) ο Φίλιππος άφησε ελεύθερους όσους Αθηναίους έλαβαν μέρος στην υπεράσπιση της πόλης, ενώ υποδούλωσε τους εγχώριους πολίτες (Διόδ. Σικ. 16.8.5). Τέλος, την ελληνιστική εποχή οι ηττημένοι μισθοφόροι στρατιώτες ενσωματώνονταν στον στρατό του νικητή.