Οι περιπέτειες της παλαιότερης γλυπτοθήκης ηρώων του 1821

Κλείνοντας το αφιέρωμά μας σε νεοελληνικά γλυπτά που παρουσιάζουν πρωταγωνιστικές μορφές της επανάστασης του 1821, Γεώργιος Καραϊσκάκης: Ο ήρωας που αγαπήθηκε από την ελληνική γλυπτική,120 χρόνια από τον πρώτο έφιππο ανδριάντα στη νεότερη Ελλάδα, Το άλλο μαρτύριο του Αθανασίου Διάκου – Η περιπέτεια ενός αριστουργήματος, Ο Γέρος του Μοριά και η άγνωστη αθηναϊκή περιπέτειά του, Πώς ο έφιππος αιώνιος Κολοκοτρώνης επέστρεψε στην Τρίπολη, Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στη Γραβιά – Το μνημείο έχει τη δική του ιστορία, Ο Καραϊσκάκης που έγινε Ανδρούτσος! – Παραλειπόμενα της νεοελληνικής γλυπτικής, αναφερόμαστε στην πρώτη υπαίθρια γλυπτοθήκη προτομών του 1821 στο μέγαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το 1854/55 χρονολογούνται οι πρώτες προτομές της νεότερης Ελλάδας. Ο καταγόμενος από την Προύσα της ακόμα τότε Μικράς Ασίας πλούσιος ομογενής του Ηνωμένου Βασιλείου Γεώργιος Π. Λασκαρίδης, αδελφός του πατέρα της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1876-1965) Οι θησαυροί του Χημείου αποκαλύπτονται, ανέθεσε στον φιλοβασιλικό γλύπτη Ιωάννη Κόσσο (1822-1875) τη φιλοτέχνηση έως το 1873 μαρμάρινων προτομών αγωνιστών του 1821 και φιλελλήνων.

Οι προτομές θα στήνονταν στα κιγκλιδώματα των δύο εξωστών της εσωτερικής αυλής στο μέγαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο στέγαζε τότε και την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Το 1854-56 δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Πανδώρα, που το εξέδιδε από το 1850 η τριάδα των νεαρών λογίων Νικόλαου Δραγούμη (1809-1879), Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (1809-1892) και Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (1814-1891), ξυλογραφημένες από τον Περικλή Σκιαδόπουλο (1833-1875) εικόνες Παλιές ελληνικές εικονογραφήσεις – Οι πρόγονοι των σημερινών γραφιστών των προπλασμάτων τους.

Επιτροπή να αποφασίσει…

Όμως το θέμα της παραγγελίας δεν προχώρησε. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1859, ο υπουργός Εσωτερικών Ρήγας Παλαμήδης (1794-1872) το ανακίνησε. Θυμήθηκε τον συμπατριώτη του από την Τρίπολη, Κόσσο, τον κάλεσε και του ανέθεσε τα 24 αγάλματα ηρώων, που θα στήνονταν εκατέρωθεν των δύο πλευρών της Πλατείας των Ανακτόρων, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Τα αγάλματα μετατράπηκαν για οικονομικούς λόγους σε προτομές, τα προπλάσματα των οποίων ο Κόσσος τα είχε εξάλλου έτοιμα… Η ανάθεση προκάλεσε αντιδράσεις, με αντεγκλήσεις εναντίον του Κόσσου και με την ανάμιξη των ονομάτων των ομοτέχνων του, πολύ δραστήριων τότε αδελφών Φυτάλη, του Γεώργιου (1830-1880) και του Λάζαρου (1831-1909).

Ζήτημα προέκυψε και για τις απεικονιζόμενες μορφές. Ανέλαβε ο διάδοχος του Παλαμήδη Ανδρέας Γ. Κουντουριώτης (1820-1895) να συγκροτήσει αρμόδια επιτροπή, με μέλη τους ιστορικούς Ιωάννη Φιλήμονα (1798-1874), Σπυρίδωνα Τρικούπη (1788-1873), Νικόλαο Σπηλιάδη (1785-1862), τον στρατηγό Γενναίο Θ. Κολοκοτρώνη (1806-1868) και τον Παλαμήδη ως γερουσιαστή. Αθηναϊκή εφημερίδα πρόσθετε δεκαεπτά μορφές αγωνιστών και πέντε φιλέλληνες! Προστέθηκαν επίσης άλλες για να ικανοποιηθούν όλες οι ενδιαφερόμενες πλευρές.

Κόσσο… και άλλοι

Η υπόθεση των προτομών δεν ευοδώθηκε, με τον Κόσσο να προσϕεύγει στη Δικαιοσύνη, κατηγορώντας την κυβέρνηση για αθέτηση της συμϕωνίας. Οι προτομές στήθηκαν τελικά στα κιγκλιδώματα των δύο εξωστών της εσωτερικής αυλής στο μέγαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στον Κόσσο έχουν αποδοθεί, με ασϕαλή τεχνοτροπικά δεδομένα, τέσσερις από τις προτομές. Η προτομή του Μιαούλη στον ανατολικό εξώστη αντιγράϕει το πρόπλασμα της προτομής του από τον Λεωνίδα Δρόση (1834-1882), έργο του 1847, σε πατιναρισμένο στο χρώμα του χαλκού γύψο, το οποίο βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Από αυτό το πρόπλασμα έχει βγει αντίγραϕο, σε χαλκοκασσίτερο, στημένο στον Πειραιά, μπροστά από τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, κοντά στην οικία του ναυάρχου. Δεν αποκλείεται να έχουν δουλέψει και άλλοι γλύπτες, όπως ο Γεώργιος Βιτάλης (1838-1901), που ϕημολογείται ότι δούλεψε τον Κανάρη και τον έτερο Μιαούλη. Στον βορειοανατολικό εξώστη υπήρχαν τόσο ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), με χρονολογία 1869, όσο και ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873). Μία προτομή, του Γρηγορίου Ε’, φέρει τη χρονολογία 1864.

Οι Γερμανοί τιμώρησαν και τις προτομές

Τα μεσάνυχτα της χιονισμένης Πρωτοχρονιάς του 1942 Γερμανοί, μετά από δείπνο στην Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών και υπό την επήρεια αλκοόλ, βγήκαν στους εξώστες του μεγάρου του Πανεπιστημίου και γκρέμισαν στην εσωτερική αυλή προτομές τραυματίζοντάς τες.

Περαστικός το πρωί της επόμενης μέρας από το σημείο και κρατώντας φωτογραφική μηχανή, ο δημοσιογράφος Κώστας Παράσχος (1912-2000) αποτύπωσε τη μαρμάρινη προτομή του μαρτυρικού πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ (Ο ανδριάντας του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε′ έχει τη δική του άγνωστη ιστορία) ο οποίος έμελλε από γερμανικά χέρια να μαρτυρήσει πάλι στην αυλή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Μία μέρα μετά, αφηγείται ο Παράσχος στο λεύκωμά του με τις κατοχικές φωτογραφίες του (Αθήνα, Ερμής, 1979, 1997), Γερμανός αξιωματικός επισκέφθηκε τον πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητή του Αστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή Γεώργιο Μπαλή (1879-1957) και του ζήτησε συγγνώμη για το “ατύχημα”, θέλοντας όμως και να μάθει πού βρίσκονται οι φωτογραφίες τις οποίες κάποιος είχε τραβήξει και ευτυχώς, αφού εμφάνισε το φιλμ, τις είχε κρύψει στη στέγη σπιτιού στα Εξάρχεια. Ο πρύτανης δήλωσε άγνοια. Σήμερα, μετά από καταστροφές, η τελευταία από τις οποίες επισυνέβη το 2008, είναι ορατές δέκα μόνον προτομές.