Ο Καραϊσκάκης που έγινε Ανδρούτσος! – Παραλειπόμενα της νεοελληνικής γλυπτικής

Στην τελευταία ανάρτησή μας στο SLpress είδαμε το μνημείο του ήρωα του 1821 Οδυσσέα Ανδρούτσου στη Γραβιά. Είχαν προηγηθεί τα άγρια βασανιστήρια και ο βίαιος στραγγαλισμός του. Ακολούθησε η ρίψη του άψυχου σώματός του από τον βράχο της Ακρόπολης, μπροστά από τον ναό της Νίκης, το 1825. Για τη δολοφονία του διατυπώθηκε η άποψη ότι ο Ανδρούτσος “έπεσε”, στην προσπάθειά του να δραπετεύσει από τη φυλακή του στον Φράγκικο Πύργο της Ακρόπολης.

Σκοπός των υποστηρικτών αυτής της άποψης ήταν η αθώωση του πρωτοπαλίκαρου του Ανδρούτσου, οπλαρχηγού της Στερεάς Ελλάδος Γιάννη Γκούρα (1791-1826) και του αρκετά αμφιλεγόμενου πολιτικού Ιωάννη Κωλέττη (1773-1847), που και οι δύο ενέχονταν στον φόνο. Κατηγορήθηκε ακόμα ο Μακρυγιάννης (1797-1864), επειδή ψέγει στα Απομνημονεύματά του τον Γκούρα για μικρότητα και για ιδιοτέλεια.

Αρχικά ο Ανδρούτσος είχε ταφεί στη δεξιά πλευρά της εισόδου του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος κάτω από τον βράχο της Ακρόπολης, στο λεγόμενο Ριζόκαστρο. Τελικά το ταφικό μνημείο του διαμορφώθηκε στο παλαιότερο κοιμητήριο της πρωτεύουσας, στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών (Τμήμα 1ο, Αρ. 159), το οποίο προοριζόταν για τα μνημεία των αγωνιστών.

Περικλή Χέλμη, Οδυσσέας Ανδρούτσος, 1873, ελαιογραφία, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Το οικόπεδο του μνημείου αγοράστηκε το 1865 από τη χήρα του Οδυσσέα Ελένη (1793-1879), η οποία έχει ταφεί στον ίδιο χώρο, εκατό δραχμές… Χρονολογείται μετά από τις 21 Φεβρουαρίου 1865, οπότε έγινε η ανακομιδή των οστών του Ανδρούτσου από τον βράχο της Ακροπόλεως. Ο δημιουργός του παραμένει άγνωστος. Μπορούμε και πρέπει να τον αναζητήσουμε στα πρώτα μαρμαρογλυφεία της Αθήνας.

Προτομή του Ανδρούτσου στη Φθιώτιδα

Στις 23 Μαΐου 1954 αποκαλύφθηκε στην κεντρική πλατεία της Βελίτσας (Τιθορέας) Λοκρίδας, στη Φθιώτιδα, όπου ο Ανδρούτσος έζησε το 1824 σε σπηλιά με τη σύζυγό του, μαρμάρινη προτομή του ως γενικού αρχηγού των στρατιωτικών δυνάμεων της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος. Προηγήθηκε επιμνημόσυνη δέηση, στην οποία χοροστάτησε ο μητροπολίτης Φθιώτιδας Αμβρόσιος (Αριστοτέλης Νικολαΐδης, 1881-1958). Την προτομή την αποκάλυψε ο καταγόμενος από τη γειτονική Αμφίκλεια υφυπουργός Οικονομικών Λάμπρος Ευταξίας (1905-1996).

Ο τάφος του Οδυσσέα Ανδρούτσου στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών (φωτ. Μιχάλη Γιοχάλα).

Παρέστησαν βουλευτές και πολιτικοί της περιφέρειας, οι νομάρχες Φθιώτιδας και Βοιωτίας, οι εκπρόσωποι των κομμάτων, τα διοικητικά συμβούλια των Συνδέσμων Λοκρών, Φθιωτών, Παρνασσιδέων και Δωριέων, αντιπροσωπίες των δήμων και των κοινοτήτων της περιοχής, οι μαθητές των γυμνασίων Αταλάντης, Λιβαδειάς, Άμφισσας και Αμφίκλειας μαζί με τους γυμνασιάρχες και με τους καθηγητές τους, πλήθος εορταστών από την Αθήνα και από τις γύρω περιοχές.

Τον πανηγυρικό λόγο τον εκφώνησε ο επιμελητής στην έδρα της Ειδικής Χημικής Τεχνολογίας του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου Κωνσταντίνος Θεμιστοκλέους Βέλλος, μάλλον λόγω εντοπιότητος. Την προτομή τη φιλοτέχνησε ο τηνιακής καταγωγής γλύπτης Λάζαρος Λαμέρας (1911-1998).Έναν χρόνο πριν, το 1953, ο Λαμέρας είχε τιμηθεί με βραβείο σε διεθνή διαγωνισμό για τον Άγνωστο Πολιτικό Κρατούμενο.

Στηρίχθηκε σε εκ του φυσικού σχέδιο του Δανού φιλέλληνα αξιωματικού Adam de Friedel (π. 1780-μετά το 1832), λιθογραφημένο στο Λονδίνο από τον Γάλλο Joseph Bouvier (π. 1800-μετά το 1889) το 1825 για λεύκωμα προσωπογραφιών αγωνιστών της ελληνικής επανάστασης. Ο Ανδρούτσος απεικονίζεται ρωμαλέος να φορά κοντόκαπα.

Λάζαρου Λαμέρα, Οδυσσέας Ανδρούτσος, 1954, μάρμαρο, Βελίτσα (Τιθορέα) Φθιώτιδας

Ο αθηναϊκός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Ριζόκαστρο, όπου αρχικά ο τάφος του Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Η μορφή του δεν φαίνεται να συνδέεται με την καθιερωμένη φαντασιακή προσωπογραφία του από τον Ανδριώτη ζωγράφο Περικλή Χέλμη (1818;-μετά το 1888), έργο του 1873. Την πρωτοβουλία και τη δαπάνη της προτομής τις ανέλαβε ο Σύνδεσμος των εν Αθήναις και Πειραιεί Λοκρών.

Ο Ανδρούτσος σαν Καραϊσκάκης!

Ο τάφος του Οδυσσέα Ανδρούτσου στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών (φωτ. Μιχάλη Γιοχάλα).

Στις 15 Ιουλίου 1967, μέρες της Απριλιανής Δικτατορίας, αποκαλύφθηκε σε φερώνυμη πλατεία της πόλης της Πρέβεζας μαρμάρινος ανδριάντας του Οδυσσέα Ανδρούτσου, έργο ψυχρό του αρεστού στο δικτατορικό καθεστώς γλύπτη Νικόλα (1909-1990) που είχε δουλέψει στα Γιάννενα και στην Άρτα.

Αναπαραγωγή του λιθογραφημένου από τον Joseph Bouvier σχεδίου του Adam de Friedel με τη μορφή του Οδυσσέα Ανδρούτσου στον τάφο του στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών (φωτ. Μιχάλη Γιοχάλα). Ενδιαφέρον έχει το αναγραφόμενο σχόλιο, παρά την ανακρίβειά του σχετικά με τον δημιουργό του σχεδίου.

O ανδριάντας απεικονίζει τον Γεώργιο Καραϊσκάκη (!), συμμετοχή του γλύπτη στον διαγωνισμό για την ανίδρυση ανδριάντα του γιου της καλογριάς στον Πειραιά το 1966, όπως αποκαλύπτει και η λαξευμένη πάνω του χρονολογία, συμμετοχή που δεν ευοδώθηκε. Η μορφή του απορριφθέντος έργου αναπροσαρμόστηκε για να ανταποκρίνεται στη φυσιογνωμία του Ανδρούτσου. Ο άνδρας, όρθιος, με άκαμπτο κατακόρυφο σώμα και φορώντας τελείως σχηματοποιημένη φουστανέλα, αποδίδεται σε τυπικό, άνευρο χιασμό αξόνων να βγάζει με το δεξί χέρι του το γιαταγάνι.

Τα οστά του Ανδρούτσου έφτασαν στην Πρέβεζα με πολεμικό σκάφος, μέσα σε μεταλλικό κιβωτίδιο. Την ώρα της τελετής την οστεοθήκη την κρατούσε ο Πρεβεζάνος στρατηγός Θρασύβουλος Ι. Τσακαλώτος (1897-1989), τέως διοικητής της Γ’ Ορεινής Ταξιαρχίας του Ρίμινι, επικεφαλής του Β’ Σώματος του Εθνικού Στρατού κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο.

Ο συμβολισμός; Τον ηρωισμό του Ανδρούτσου τον οικειοποιούνταν οι εθνικόφρονες, η μία πλευρά, οι νικητές. Ο ήρωας, που έγραφε σε επιστολή του προς τον προεστό του Αιγίου Ανδρέα Λόντο (1786-1845) το 1824 ότι διψάει την αυτονομία και την ανεξαρτησία της χώρας του, επιθυμώντας μόνον και μόνον οι Έλληνες να διοικούν τους Έλληνες, έπεφτε, και αυτήν, την ύστατη φορά, θύμα των πολιτικών παθών στη νεότερη Ελλάδα…

Η σελίδα τίτλου του πανηγυρικού λόγου του Κωνσταντίνου Θεμιστοκλέους Βέλλου στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Οδυσσέα Ανδρούτσου στη Βελίτσα (Τιθορέα), στις 23 Μαΐου 1954.