“Ιστορίες στο περιθώριο της Ιστορίας”
10/06/2022
Κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις ΕΡΩΔΙΟΣ (Ερμού 61, Θεσσαλονίκη) το νέο βιβλίο του ιστορικού ερευνητή Γιώργου Ν. Μουσταΐρα και αρθρογράφου του SLpress.gr, με τίτλο “Ιστορίες στο περιθώριο της Ιστορίας”. Περιλαμβάνει 12 ιστορικές μελέτες, που έχουν δημοσιευτεί στο SLpress.gr (με κάποιες σημαντικές συμπληρώσεις). Ο ιστορικός ερευνητής και Συγγραφέας Κώστας Δανούσης, σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου:
«… Ο Γιώργος Μουσταΐρας έρχεται να μας θυμίσει κομβικές στιγμές της πορείας του έθνους, αγνοώντας, και καλώς, την πολιτική ορθότητα (political correct). Θα μας μιλήσει για τον λησμονημένο Μαρμαρωμένο Βασιλιά, τους θρύλους της Αγιά Σοφιάς ή τις αγκυλώσεις του νεοελληνικού κράτους μέσα από τις αστοχίες και αδυναμίες των οργάνων που στελέχωσαν τη διοίκησή του. Ας δούμε τα θέματα που πραγματεύεται ο συγγραφέας κατά θεματολογική τάξη:
Η άλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ Β’ το 1453 ήταν ένα γεγονός που συντάραξε τον Ελληνισμό, αλλά και τον παγκόσμια Χριστιανοσύνη. Η Δύση δε βοήθησε την Πόλη αποτελεσματικά – μόλις είχε εξέλθει από τον Εκατονταετή πόλεμο (1337-1453) – , ενώ η άμυνά της υπονομεύθηκε σε μεγάλο βαθμό από τους ανθενωτικούς, οι οποίοι προτιμούσαν το τουρκικό φακιόλι. Μπορεί η πόλη του Κωνσταντίνου να ήταν πλέον μια άθλια σκιά του εαυτού της, η συμβολική της όμως σημασία ήταν μεγάλη.
Ο τελευταίος αυτοκράτορας έπεσε πολεμώντας στα τείχη, αφού προηγουμένως είχε απαντήσει στον Μωάμεθ Β’: “Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὔτ’ ἐμὸν ἐστίν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως άποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν”. Ήταν μια απάντηση που ανακαλούσε τον Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες και τη Σαλαμίνα. Η αυτόβουλη θυσία του Κωνσταντίου ΙΒ’ Παλαιολόγου δημιούργησε το θρύλο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά που για αιώνες εμψύχωνε τους σκλάβους Έλληνες.
Δεν ξέρω αν υπήρξε ο πρώτος Έλληνας αυτοκράτορας, σίγουρα όμως υπήρξε η σπίθα που θέρμαινε το πνεύμα αντίστασης των σκλάβων Ελλήνων. Και εδώ μπαίνω στον πειρασμό να παραθέσω ένα νεανικό ποίημα του συγγραφέα, κάτι που θεωρώ ότι έχει σημασία για την κατανόηση του έργου:
Εάλω η Πόλις.
Πένα, περιγραφή να δώσει του χαμού σου,
δεν άντεξε.
Ξεθώριασε το μελάνι στο μουσκεμένο
απ’ τα δάκρυα χαρτί.
Δεν βρίσκεται ένας Χριστιανός;…
Έμεινες μόνος πια, έμεινες μόνο ένας, Ήσουν ο Ένας.
Ο άνθρωπος μαζί και ο ημίθεος.
Ο τελευταίος αυτοκράτορας.
Ο πρώτος Έλληνας».
Οι θρύλοι της Αγιά Σοφιάς
«Παρόμοια λειτούργησαν και οι θρύλοι κι οι προφητείες της Αγιά Σοφιάς. Ναι! Η Εκκλησία για να στήσει το επίγειο βασίλειό της αποφάνθηκε πως “ήταν θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψει”, όμως ο λαός έκρυψε στα στήθη του το “πάλι με χρόνια και καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι”, για να αντέξει το πυκνό σκοτάδι της δουλείας. Σήμερα, για να μην κατηγορηθούμε ως εθνικιστές, αποφεύγουμε τους θρύλους του Μαρμαρωμένου Βασιλιά και της Αγιά Σοφιάς, όμως η αντοχή τους στον χρόνο αποδεικνύει τον ρόλο τους στη συνοχή και επιβίωση του έθνους.
Ακολουθούν κείμενα που σχετίζονται με τις περιπέτειες του Ελληνισμού στα χρόνια της δουλείας. Το μαχητικό πνεύμα των Ελλήνων βρίσκει διέξοδο στη στελέχωση χριστιανικών στρατών (stradioti), κυρίως Βενετικών. Άνδρες από επιφανείς οικογένειες γίνονται πολέμαρχοι και κοντοτιέροι, που θα κρατήσουν άσβεστη τη φλόγα της αντίστασης στον αλλόθρησκο κατακτητή. Πολύστιχα ποιήματα εξυμνούν την ανδρεία και γενναιότητά τους. Οι περιπέτειες, όμως, του Ελληνισμού συνεχίζονται με εκτεταμένες μεταναστεύσεις από την ηπειρωτική Ελλάδα προς την Ανατολή και τη Δύση. Στις τελευταίες εντάσσεται και η μετανάστευση των Μανιατών στην Κορσική κατά τον 17ο αιώνα.
Ο μύθος του θησαυρού του Αλή πασά είναι μία συναρπαστική ιστορία, η οποία τροφοδότησε γενιές χρυσοθήρων, από την επαύριο της εκτέλεσης του Αλβανού ηγέτη μέχρι σήμερα. Ο συγγραφέας διεξέρχεται διεξοδικά και δημιουργικά το χρονικό των ερευνών. Φαίνεται, όμως, πώς η απαξίωση του νικητή Χουρσίτ πασά – και η συνακόλουθη αυτοκτονία του – οφείλετο όχι σε υποψίες για υπεξαίρεση των θησαυρών, αλλά στη μόνιμη καχυποψία των Σουλτάνων, οι οποίοι κατά πάγια τακτική εξουδετέρωναν όσους αξιωματούχους αποκτούσαν “επικίνδυνη” ισχύ. Όπως, όμως, και να έχει το ζήτημα, η εξέλιξη ευνόησε την Ελληνική επανάσταση.
Η Επανάσταση του 1821 αντιπροσωπεύεται με δύο ενδιαφέροντα κείμενα, ένα για τον “πολυμήχανο” Οδυσσέα Ανδρούτσο, μια από τις πλέον τραγικές μορφές του Αγώνα, και ένα για τις επιδρομές του Ιμπραήμ σε διάφορες εστίες αντίστασης στον Μοριά μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου. Παρόλο που η Επανάσταση φαινόταν να τελειώνει – το προσκύνημα έπαιξε σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση -, εντούτοις οι εστίες αντίστασης πολλαπλασιάζονταν και έφερναν στα όριά τους τις δυνάμεις του Ιμπραήμ.
Παρά τη σημασία του Ναυαρίνου, το πιθανότερο ήταν πώς τελικά ο Ιμπραήμ θα εγκλωβιζόταν σε έναν πόλεμο φθοράς και αυτό δείχνουν τα αποτελέσματα των επιδρομών του σε διάφορα σημεία του Μοριά, καθώς και η αποτελεσματική αντιμετώπιση του προσκυνήματος από τον Γέροντα του Μοριά!
Η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους
Στη συνέχεια ο Γιώργος Μουσταΐρας παραθέτει σειρά κειμένων που σχετίζονται με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Εδώ θα πρέπει κανείς να σταθεί ισόρροπα απέναντι στα πράγματα. Από τη μια πλευρά θα πρέπει να καταλάβουμε πως η Βαυαρική Αντιβασιλεία έπρεπε να στήσει σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος με ορθολογική οργάνωση, και έως ένα σημαντικό βαθμό τα κατάφερε αποτελεσματικά (βλέπε κομβικής σημασίας νομοθετήματα, π.χ. ο Ποινικός Κώδικας του Maurer ίσχυσε έως το 1952, ενώ η εισαγωγή της βυζαντινής αστικής νομοθεσίας διάρκεσε μέχρι το 1941, όταν εισήχθη ο νέος Αστικός Κώδικας).
Από την άλλη μεριά αγνόησε πώς: πρώτον, ο λαός είχε επί αιώνες παιδευτεί σε ένα άνομο κράτος με αρχαϊκές δομές και θεσμούς, και δεύτερον, πως ο πολυετής αγώνας της Ανεξαρτησίας είχε δημιουργήσει στρατιές ανέργων, ένα luben προλεταριάτο που έπρεπε να απορροφηθεί από τον κοινωνικό ιστό και την τρέχουσα οικονομία. Εδώ τόσο η Αντιβασιλεία όσο και οι ελληνικές κυβερνήσεις που ακολούθησαν απέτυχαν παταγωδώς.
Η ανελαστική φορολογική πολιτική και η έλλειψη κοινωνικής ευαισθησίας προκάλεσαν σοβαρές αντιδράσεις, με σοβαρότερη τη Μεσσηνιακή στάση του 1834. Η αιματηρή καταστολή της μπορεί βραχυπρόθεσμα να εμπέδωσε ένα αίσθημα τάξης, μακροπρόθεσμα, όμως, η πολιτική αυτή είχε δυο ιδιαίτερα αρνητικά αποτελέσματα:
- Εξέθρεψε το φαινόμενο της ληστείας που ταλάνισε τη χώρα από τότε έως και το 1930.
- Προκάλεσε μια μόνιμη αντιπαλότητα μεταξύ πολιτών και κράτους, η οποία, ατυχώς, επιβιώνει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μέχρι και σήμερα. Για τον πολίτη το κράτος ήταν αναξιόπιστο, άδικο και εχθρικό. Π.χ. οι χωρικοί υπέφεραν περισσότερο από τα αποσπάσματα καταδίωξης των ληστών και φοροφυγάδων (με τα κονάκια) παρά από τους ίδιους τους ληστές!
Το αφερέγγυο και η αναποτελεσματικότητα του κρατικού μηχανισμού φαίνεται καθαρά από το κεφάλαιο με τα αστυνομικά φαιδρά και παράδοξα. Ημιμαθείς βαθμοφόροι και αγράμματοι οπλίτες καλούνταν να επιλύσουν σοβαρά προβλήματα (π.χ. ληστεία, λαθρεμπόριο, κ.λπ.), τα οποία απαιτούσαν κυρίως κοινωνικές λύσεις. Αξίζει να σταθεί κανείς σε αναφορές αστυνομικών οργάνων – άλλες πραγματικές κι άλλες κατασκευασμένες χάριν αστειότητας -, οι οποίες έδιναν το κλίμα της εποχής.
Ξεχωριστή θέση έχει η “επινοημένη” σίγουρα αναφορά του Αστυνόμου του Κιλκίς (1923) προς την προϊσταμένη Υπηρεσία του σχετικά με καταδίωξη ληστών: “Λαμπυριζούσης και σελαγιζούσης της σελήνης παρά λίμνην της Δοϊράνης”, γράφει ο Αστυνόμος, “εωράκαμεν τους ληστάς. Κράζων δε “σταθήτε, ρε πούστηδες, γαμώ το σταυρό σας” και απαντησάντων “κλάσε μας τ’ αρχίδια”, απέδρασαν…»!
Από τα τελευταία κείμενα, θα ήθελα να σταθώ “Στο Παλαμήδι τ’ Αναπλιού το άδικο ξορκίζεται με αίμα”. Αν και ο τίτλος παραπέμπει στις εκτελέσεις με την γκιλοτίνα στο Αλωνάκι, εντούτοις το κείμενο αποτελεί ένα θαυμάσιο χρονικό του φοβερού βενετσιάνικου κάστρου – το “άτι του Μοριά”, το έλεγε ο Γέρος -, που οι κατασκευαστές του δεν πρόλαβαν να χαρούν (1715). Το οχυρωματικό αυτό σύνολο για σχεδόν 90 χρόνια μετά την Ανεξαρτησία ταυτίστηκε με τις πιο βαριές φυλακές. Μόνον ο Γεντικουλές της Θεσσαλονίκης μπορούσε να το συναγωνιστεί!»
«Αντιλαλούν δυο φυλακές,
Ανάπλι και Γεντικουλές!».
Η ιστορία διδάσκεται αλλά δεν διδάσκει!
«Το βιβλίο του Γιώργου Μουσταΐρα δεν απευθύνεται σε συγκεκριμένη κατηγορία αναγνωστών, δεν έχει συντεταγμένη χρονικά ή θεματολογικά ύλη. Όμως απηχεί τα ενδιαφέροντα του συγγραφέα, ενδιαφέροντα του μέσου Έλληνα, τα οποία, πέρα από την καλλιέπεια της γραφής τους, μας προσκαλούν σε έναν αναστοχασμό της ιστορίας μας.
Τελειώνοντας, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το πανάρχαιο ερώτημα: Έχει νόημα ή χρησιμότητα η ιστορία; Διδάσκει κανέναν ή είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μια ευχάριστη αφήγηση;
Κατ’ αρχάς θα πρέπει να θυμηθούμε το ενιαίο του χρόνου. Το παρόν και το παρελθόν είναι παρόντα στο μέλλον, όπως μας διδάσκει ο T.S. Eliot στο πρώτο από τα “Four Quartets”: “Time present and time past / Are both perhaps present in time future, / And time future contained in time past. / If all time is eternally present”. Κάθε στιγμή το μέλλον γίνεται παρόν και το παρόν παρελθόν. Ο χρόνος δεν είναι κυκλικός μήτε γραμμικός, έχει μάλλον δυναμική σπείρας.
Η ιστορία διδάσκεται, αλλά δε διδάσκει. Ας θυμηθούμε τις εκστρατείες του Ναπολέοντα και του Χίτλερ στη Ρωσία! Τι μας προσφέρει, όμως, εκτός από μια ενδιαφέρουσα αφήγηση; Μας επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε την ανθρώπινη μοίρα, να ανακαλύψουμε τις συντεταγμένες της ύπαρξής μας, να κατανοήσουμε ποιοι είμαστε, τι μας περιβάλλει και ποιος θα πρέπει να είναι ο δρόμος που θα πορευτούμε. Με λίγα λόγια μας παρέχει την αυτοσυνειδησία, μας επιτρέπει να είμαστε κύριοι της ταυτότητάς μας και του μέλλοντός μας. Είναι βασική προϋπόθεση της ελευθερίας μας. Γι’ αυτό ακριβώς και η κάθε εξουσία, σε όλους τους αιώνες, προσπαθούσε να την ελέγξει.
Στην αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών δεν υπάρχουν ιστορικοί ή χρονογράφοι. Ο Δαρείος Α’ (522-486 π.Χ.) στην περίφημη τρίγλωσση (παλαιοπερσικά, ελαμιτικά και βαβυλωνιακά) επιγραφή του Behistun (Δυτική Περσία) καταγράφει την ιστορία του. Αυτός ελέγχει τη μνήμη! Ο τόπος μας είχε το προνόμιο να αναδείξει ελεύθερους ιστορικούς, να θέσει την ιστορία υπό την προστασία της Κλειούς και να καθορίσει τους βασικούς κανόνες συγγραφής της (Θουκυδίδης).
Όμως, παρά το ελληνικό θαύμα, ο αγώνας για τον έλεγχο της μνήμης συνεχίζεται από τους επίδοξους εξουσιαστές μας. Γι’ αυτό και η μνήμη δεν είναι ένα καλλιεπές κείμενο ή μια όμορφη αφήγηση, αλλά μορφή αντίστασης απέναντι στην υποτέλεια, απέναντι στην ευτέλεια των καιρών. Στον αγώνα αυτόν, πιστεύω, συντάσσονται και τα ιστορικά αφηγήματα του Γιώργου Μουσταΐρα».
Περιεχόμενα:
*Πρόλογος – Κ. Δανούσης
* Εισαγωγή – Γ.Ν. Μουσταΐρας
* Μύθοι, θρύλοι και θαύματα της Αγιά Σοφιάς
* Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς κράτησε ζωντανή την ελπίδα
* Άρχοντες, πολέμαρχοι και κοντοτιέροι
* Οι Μανιάτες της Κορσικής και ο Μέγας Ναπολέων
* Ο θησαυρός του Αλή πασά. Μυστήριο που συναρπάζει
* Ένας πολυμήχανος Οδυσσέας με… τσαρούχια και φέσι!
* Ο Ιμπραήμ σπάει τα μούτρα του στο Παλιομονάστηρο
* Η Μεσσηνιακή επανάσταση
* Παλαμήδι: Μια ιστορία γραμμένη με αίμα και δάκρυα
* Ψάχνοντας τα λημέρια, για τον θησαυρό των λήσταρχων Λύγκων
* Η σύλληψη της κιλότας και ο προστάτης των όρχεων!
* Ο «άγνωστος» παγκόσμιος πρωτοπαλαιστής
“Ιστορίες στο περιθώριο της Ιστορίας”
Διαστάσεις: 14Χ21
Σελίδες: 176
ISBN: 78-960-454-271-0
Ερωδιός, Θεσσαλονίκη, 2022.
*Ο Κώστας Δανούσης είναι ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας.
