“Σωματικό θέατρο” και “θέατρο του λόγου” – Σκέψεις με αφορμή την παράσταση “Βάιζα”

Η λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, αίτημα με διάφορες (θετικές κι αρνητικές) συνυποδηλώσεις, δεν έχει (ακόμη) επιτευχθεί σε πανηπειρωτική κλίμακα. Διάφορες αυτοκρατορίες ήκμασαν και παρήκμασαν. Φαίνεται πως οι τεράστιες δομές δεν έχουν βρει τον κατάλληλο συνεκτικό παράγοντα που θα εξασφαλίσει την στατική τους επάρκεια σε χρόνο και χώρο. Όμως, ο μύθος για τον Πύργο της Βαβέλ δείχνει (στατιστικά) πως η πολυγλωσσία είναι διαλυτικός παράγοντας. Η πολιτισμική ενοποίηση όλων των κατοίκων της γης θα εξάλειφε ενδεχομένως πολέμους, πείνα, φτώχεια, ανισότητες… Από αυτή την άποψη η «επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» θα ήταν όχι μόνον επιθυμητή, ευκταία και ευπρόσδεκτη, αλλά «ικανή κι αναγκαία συνθήκη» για μία καινοφανή Αναγέννηση.

Το πολυπολιτισμικό στοιχείο δεν περιορίζεται φυσικά σε εθνοτικές μειονότητες, αλλά αφορά ακόμα και επί μέρους διαλέκτους, ιδιώματα, παραδόσεις, δρώμενα… εντός της ιδίας εθνικής οντότητας ή μορφώματος. Φαίνεται πως η ανθρώπινη Φύση απεχθάνεται την ομοιομορφία. Έτσι, στον σύγχρονο φιλελεύθερο καπιταλισμό, η ετερότητα, η ποικιλομορφία, οι διαφορετικότητες αξιοποιούνται στην παραγωγική μηχανή μέσα από την έκρηξη της δημιουργικότητας, που συνεπάγεται η αποδοχή του ατόμου.

Τα διάφορα “εγώ” όμως, δεν συγκροτούν απαραίτητα το “εμείς”. Ψυχαναλυτικές κι επιμεριστικές επιστημονικές προσεγγίσεις αντίκεινται στην ολιστική θεώρηση του ενιαίου κι αδιαίρετου ανθρώπινου όντος. Ήδη από την ύστερη Αρχαιότητα και με την υπερίσχυση των μονοθεϊστικών θρησκειών, η κατάτμηση του επίγειου όντος σε σώμα-ψυχή-πνεύμα, προκάλεσε πολλές σεισμικές και μετασεισμικές πολιτιστικές δονήσεις στο ιδεολογικό εποικοδόμημα της ανθρωπότητας.

Η Συλλογική Συνειδητότητα εξαρτάται από το Συλλογικό Ασυνείδητο που “ελέγχει” πολλούς αυτόματους μηχανισμούς, οι οποίοι δεν εξαρτώνται εν πολλοίς από τον Ορθό Λόγο. Κινήματα και -ισμοί, όπως ο σουρεαλισμός, το παράλογο, η νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο, ο φουτουρισμός, η αφηρημένη τέχνη, η τέχνη για την τέχνη, η αποστασιοποίηση, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, ο μαγικός ρεαλισμός, η απομάγευση, η αποδόμηση… (και τα λοιπά και τα λοιπά) δείχνουν (ανάμεσα σε παγκόσμιους πολέμους, επαναστάσεις και καταρρεύσεις αυτοκρατοριών) πως η Συλλογική Συνειδητότητα έχει τα δικά της ανακλαστικά, οι εξισορροπητικοί της παράγοντες λειτουργούν ρυθμιστικά απέναντι στο χάος και στην επαπειλούμενη αύξηση της εντροπίας.

Μοντερνισμός

Η περίφημη “περιρρέουσα ατμόσφαιρα” είναι εν γένει ένα “ανοικτό σύνολο” που συνδιαμορφώνεται από συνδημιουργούς ενεργητικούς ή παθητικούς, πομπούς ή δέκτες (το υποψιασμένο κοινό). Ο “επαρκής” αναγνώστης-θεατής είναι καθοριστικός παράγοντας στην ελεύθερη οικονομία, όπου οι νόμοι προσφοράς-ζήτησης κατισχύουν. Επομένως, κανένα think tank, κανένα μαζικό mind control δεν μπορεί να προκαλέσει καλλιτεχνικές-λογοτεχνικές “επαναστάσεις” κι “ανατροπές”. Ουδεμία συνωμοσιολογία δεν είναι αρκούντως πειστική στους ορθολογιστές. Προσωπικά δεν μπαίνω καν σε παρόμοιες συζητήσεις.

Όμως, είναι αλήθεια πως στην καταναλωτική Κοινωνία της Αφθονίας (κατά Χέρμπερτ Μαρκούζε), με το θεοποιημένο χρήμα και την ενοχοποιημένη “μεταφυσική”, η διαφήμιση παίζει σημαντικό ρόλο. Κι όχι μόνον μέσα από μηχανισμούς βραβείων (ειδικών εμπειρογνωμόνων ή του κοινού). Η χρηματοδότηση είναι σημαντικός παράγοντας διαμόρφωσης του main stream. Η τηλεόραση (ειδικά η δωρεάν) παίζει καθοριστικό ρόλο στο χρηματιστήριο των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών αξιών. Όμως, υπάρχουν πάντα και τα off-off Broadway σχήματα, οι μικροί εκδοτικοί, οι περιφερειακές γκαλερί, που διεκδικούν σημαντικό μερίδιο από τις προτιμήσεις του κοινού.

Οι ψαγμένοι κριτικοί αναζητούν ακριβώς αυτά, γιατί σύμφωνα με την Ιστορία της Τέχνης και της Λογοτεχνίας, το καινούργιο, το διαχρονικό, το καινοτόμο, το πρωτοποριακό δεν γίνεται αμέσως αντιληπτό (χρειάζεται το πέρασμα τουλάχιστον μίας γενιάς, προκειμένου να επιτευχθεί η πολυπόθητη αναγνώριση-καταξίωση-επιβράβευση). Ο “λογοτεχνικός κανόνας” είναι ένα μόρφωμα που προέρχεται από την μεσαιωνική σχολαστική εκκλησιαστική εκπαίδευση (ας υπενθυμίσουμε ότι τα σημερινά πανεπιστήμια προέκυψαν από τα χριστιανικά “κολλέγια”). Επομένως, οι σύγχρονοι μελετητές του 21ου αιώνα απέχουν από παρόμοιες προνεωτερικές μεθοδεύσεις ελέγχου της κοινής γνώμης.

Ήδη από τις απαρχές του 20ου αιώνα, ανέτειλε η χρυσή εποχή της νεωτερικότητας, όπου ο λεγόμενος Μοντερνισμός διαπήδησε σε όλες τις εκδοχές της Τέχνης και του Λόγου, με ισοπεδωτικό αλλά και ανανεωτικό αποτέλεσμα. Ο λεγόμενος “ρεαλισμός” υποχώρησε, αλλά μετετράπη σε ωμό κυνισμό, βιαιοπραγία… Οι serial killers, οι κατά συρροήν δολοφόνοι (σε καλά ελληνικά) πρωταγωνιστούν πλέον στις μικρές και μεγάλες οθόνες, όπως και στα διεθνή τυπογραφεία ευπώλητης παραλογοτεχνίας. Ο συμβολισμός, ο νεορομαντισμός, ο νεοκλασικισμός μεταλλάχθηκαν σε ενδιάμεσες μορφές εμπλουτισμένες από φιλοσοφικές, γλωσσολογικές, σημειολογικές, μεταφρασεολογικές θεωρίες.

“Σωματικό θέατρο”

Ειδικά στον χώρο των επιτελεστικών παραστατικών τεχνών, η χαλάρωση ή και ακύρωση των πατροπαράδοτων “κανόνων” οδήγησε από τον κλασικό χορό στο μοντέρνο χοροθέατρο, όπου ο κινησιολογικός κώδικας διαφοροποιήθηκε μεν, χωρίς όμως να αμφισβητηθεί η πειθαρχία στον χορογράφο-σκηνοθέτη “θεό”. Η καθημερινή εξαντλητική εξάσκηση των χορευτών-ηθοποιών συνεπάγετο γυμναστικές ασκήσεις που εξασφάλιζαν πλήρη γράμμωση όλων των μυϊκών ομάδων του σώματος (κι όχι μόνον των κοιλιακών).

Όμως ήδη από τα τέλη του 20ου αιώνα, η γλυπτική έδωσε τον καινούργιο μετανεωτερικό τόνο στην πλήρη αποδοχή του ανθρώπινου σώματος, στον αντίποδα της ελληνορωμαϊκής “τελειότητας”. Έτσι το αισθητικό υπόδειγμα των καλλιστείων κατέρρευσε ως απαίτηση στο ποιοτικό “χοροθέατρο”. Στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση ισχύουν ακόμη τέτοια στεγανά. Οι ψαγμένες θεατρικές ομάδες όμως, που λειτουργούν συνεργατικά-συνεταιρικά μεταξύ νέων ή πρωτοεμφανιζόμενων καλλιτεχνών-λογοτεχνών, η καινούργια “πολιτική ορθότητα” απαγορεύει παρόμοιες κατηγοριοποιήσεις στον κριτικό, ή έστω στον σχολιάζοντα (στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης) επαρκή θεατή, που δεν μπορεί πλέον να χαρακτηριστεί “μυημένος”, όπως κι ο δημιουργός δεν είναι “εμπνευσμένος”. Αυτό ενέχει δύο πλευρές: τον επικείμενο φασισμό απαγόρευσης της έκφρασης, αλλά και την ελευθερία του υπάρχειν αισθητικώς πέρα από ξεπερασμένα πρότυπα.

Ξεπερνώντας αυτό το εικαστικό δεδομένο που αφορά την “όψιν” μίας παραστάσεως, περνάμε στο ηχητικό τοπίο (συμπεριλαμβάνει την γλώσσα, την μουσική, άναρθρους ήχους ή και φυσικούς ήχους τεχνητώς επεξεργασμένους, διάφορα ακουστικά εφέ εν γένει, εν πολλοίς διαπεραστικά για το ευαίσθητο τύμπανο). Εδώ η ομιλούμενη γλώσσα (όταν υπάρχει) είναι στοιχείο δηλωτικό εθνότητος, ειδικά για τις ελάχιστα ομιλούμενες διεθνώς γλώσσες, όπως η νεοελληνική. Εδώ ακριβώς είναι που καταργείται ή εμπλουτίζεται το λεγόμενο “σωματικό θέατρο”.

Η ανατροπή είναι καθοριστική για τους έχοντες/τις έχουσες «ώτα ακούειν ακουέτω». Εδώ παρατηρείται μία φυγόκεντρος δύναμη αντίθετη με την επιχειρούμενη παγκοσμιοποίηση. Η συνεπαγόμενη γλωσσική εσωστρέφεια δεν αποτελεί εν-τροπή, αλλά οδηγεί σε μία επαναξιολόγηση κι επανεφεύρεση της παράδοσης. Σε αυτό το άτυπο κίνημα, ο ποιητής και μελετητής του δημοτικού τραγουδιού Παντελής Μπουκάλας είναι πρωτοπόρος, αφού ξαναζωντανεύει παλαιούς, χαμένους, ξεχασμένους μύθους, που μόνον ο Παπαδιαμάντης θα μπορούσε να μεταποιήσει. Πειραματιζόμενος (όπως εμπράκτως και η συγχωρεμένη Δασκάλα Θεάτρου Μίρκα Γεμεντζάκη) με διάφορες εκδοχές εκφοράς του παραδοσιακού (έρρυθμου) νεοελληνικού λόγου, προκαλεί παραστατικά γεγονότα-δράσεις, που –ανεξαρτήτως του βαθμού επιτυχίας– αποτελούν τομή, πέτρα βαριά στα λιμνάζοντα λογοτεχνικά και θεατρικά μας πράγματα.

“Βάιζα”στο θέατρο ΠΛΥΦΑ

Η Ελλάδα είναι πολιτισμικώς επαρχία της σύγχρονης Ευρώπης, “χωριό” στον παγκόσμιο πνευματικό χάρτη. Περιορίζεται στην ετεροχρονισμένη εισαγωγή ξένων πρωτοποριών, με συνήθη καθυστέρηση τουλάχιστον τριών δεκαετιών. Ακόμη κυριαρχεί η λεγόμενη “λογοτεχνική γενιά του 1970“. Στη συγκεκριμένη παράσταση με τίτλο “Βάϊζα” στο θέατρο ΠΛΥΦΑ τού Βοτανικού υπερισχύει η όψις, η εικαστική διαμόρφωση και αξιοποίηση του ανθρώπινου και άψυχου χώρου με φωτισμούς, κοστούμια και σκηνικά αντικείμενα (τελετουργικά σκοινιά-πανιά) υψηλής λειτουργικότητας.

Στο ακουστικό επίπεδο, ο διαπεραστικός μονότονος ήχος της αρχής θα μπορούσε να λείπει. Η γλώσσα ελάχιστα ακούστηκε και μόνον περιστασιακά, κατά διαλείμματα, σε στιγμές ακινησίας των υπερκινητικών ηθοποιών, μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε απερίσπαστοι το επί σκηνής αφήγημα. Υπερβολικά μελοδραματικό, ξεπερασμένης πολυχρησιμοποιημένης αισθητικής το “τεατράλε” τέλος. Φυσικά και το όποιο φινάλε πρέπει να οδηγεί στην απαραίτητη κορύφωση που προοικονομεί το ενθουσιώδες χειροκρότημα του πολυπληθούς κοινού.

Είναι ιδιαίτερα παρήγορο που πρώην βιομηχανικές-βιοτεχνικές εγκαταστάσεις μετασκευάζονται σε θεατρικούς χώρους κι οι νέοι άνθρωποι σπεύδουν να εκφράσουν την δική τους αγωνία για το παρόν και το μέλλον του κόσμου, με την όποια αισθητική που γνωρίζουν, κατέχουν, ή είναι απλώς προσβάσιμη, του συρμού… Ας λάβουμε όμως υπ’ όψιν μας πως η καθημερινή εξάσκηση του κριτικού πνεύματος είναι εξίσου σημαντική με την καθημερινή φωνητική-κινησιολογική-χορευτική-ψυχοσωματική εξάσκηση. «Νους υγιής εν…».

Συμφωνώ με την ολιστική θεώρηση τού ανθρώπινου όντος, πέρα από κατηγοριοποιήσεις, όρια, περιθωριοποιήσεις. Είμαι υπέρ της εξαρχής αμφισβήτησης προηγουμένων καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών μορφωμάτων, προκειμένου να καλλιεργήσουμε προηγμένες μορφές και εκφάνσεις τού σύγχρονου παγκόσμιου ψηφιακού πολιτισμού μας.

Στο βαθμό που το κοινό ακολουθεί ή δεν ακολουθεί, είτε παρατηρείται σωρεία αντιδράσεων δίκην “θεατρικού σκανδάλου” είτε όχι (το αντίθετο είναι η καθολική αποδοχή), η περιρρέουσα ατμόσφαιρα εμπλουτίζεται και το σύνηθες σύστημα ανοίγει σε άλλες δυνατότητες. Αυτό πιστώνεται στο ενεργητικό της Συλλογικής Συνειδητότητας που συνήθως υπερτερεί και δεν υπάγεται στα υποφώσκοντα κελεύσματα του Συλλογικού Ασυνείδητου. Οι καβαφικοί “Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες” όταν έρχονται στο Φως απομυθοποιούνται κι εξασθενίζουν. Από αυτή την άποψη, κάθε πειραματισμός δεκτός.

Μη χάσετε αυτή την πρωτοποριακή παράσταση.