Ταινίες με ζόμπι και επιδημίες “χτυπούν” τους αρχετυπικούς μας φόβους

Ένεκα των ημερών, οι πλατφόρμες προβολής σειρών και ταινιών έχουν την τιμητική τους, παρά τις εξαιρετικές επιλογές που είναι διαθέσιμες για προβολή θεατρικών, virtual tours σε μουσεία και άλλου είδους ψυχαγωγικό υλικό. Είναι αναμενόμενο ο κόσμος, κλεισμένος στο σπίτι, να επιδίδεται σε ανεξάντλητο binge-watching, ιδίως εν όψει της νέας σεζόν του La Casa de Papel (συγχωρέστε με, δεν το είδα ακόμα). Γιατί, όμως, τέτοιος ενθουσιασμός για ταινίες ως και 20ετίας με θέμα την τέλεια πανδημία, όπως το Contagion (2011) ή την “παραδοσιακή” επέλαση των ζόμπι;

Οι επιδημίες και τα ζόμπι πάνε πολύ συχνά μαζί, όπως έχει δείξει πολλές φορές ο πλούσιος σε αυτό το genre αμερικανικός κινηματογράφος. Η εξήγηση της δημοφιλίας τους, όμως, τυγχάνει να υπήρξε αρκετές φορές αντικείμενο έρευνας των κοινωνικών επιστημών και ιδίως της ψυχολογίας. Πριν φτάσουμε εκεί, πάντως, από τις πρώτες του δεκαετίες, το Χόλιγουντ συμβουλεύτηκε ανθρωπολόγους για να οδηγηθεί στην παραγωγή ταινιών που βασίστηκαν σε σενάρια αποκάλυψης με αρρώστιες, επιδημίες και ζόμπι, όπως το White Zombie (1932) που ήταν η πρώτη μεγάλη ταινία του είδους.

Για την ιστορία, τα ζόμπι έχουν, στην πραγματικότητα, την καταγωγή τους στην Αϊτή του 18ου αιώνα -γαλλική αποικία, τότε- όταν Αφρικανοί σκλάβοι υπόκειντο σε προσηλυτισμό στο χριστιανισμό. Υπό τις συνθήκες αυτές, διαμόρφωσαν τη λατρεία του “βουντού”, ως προϊόν συγκρητισμού, στο πλαίσιο του οποίου εφάρμοζαν διάφορες τελετουργίες. Σύμφωνα με αυτές, όπως μας τις μεταφέρουν ιστορικοί του Πανεπιστημίου της Λουιζιάνα, οι “μάγοι” αναλάμβαναν να συνετίσουν τα μέλη μιας φυλής ή κοινότητας όταν εκτροχιάζονταν από τις κοινωνικές νόρμες, χορηγώντας τους δηλητήριο με τετροδοτοξίνη, μια ισχυρή νευροτοξίνη που έπαιρναν από τη σάρκα ψαριών (πρόκειται για αυτά που στην Ελλάδα οι ψαράδες αποκαλούν “διαβολόψαρα”). Τη διαδικασία σκιαγράφησε με γλαφυρό τρόπο η -βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο- ταινία The Serpent and the Rainbow (1985) του Γουές Κρέιβεν, που είναι πιο γνωστός για τον “Εφιάλτη στο Δρόμο με τις Λεύκες” (1984), το Scream (1994) κ.ά.

Οι άνθρωποι λοιπόν που βρίσκονταν υπό την επήρεια του δηλητηρίου, έφταναν στο σημείο νεκρικής παράλυσης, κηδεύονταν και θάβονταν χωρίς όμως να έχουν πεθάνει. Τη νύχτα, ο “μάγος” τους ξέθαβε, ελπίζοντας ότι δεν θα είχαν καταλήξει από ασφυξία. Το πρώτο στάδιο της μετατροπής τους σε… ζόμπι διαδεχόταν η χορήγηση βοτάνων που είχαν στόχο την καταστολή της συνείδησης, της βούλησης και της μνήμης, μετατρέποντας το άτομο σε “φυτό”. Το ζόμπι, πλέον δούλευε ακολουθώντας της εντολές του μάγου, χωρίς όμως να αποτελεί απειλή για τους ανθρώπους. Συνεπώς, επρόκειτο για μια μορφή καταναγκαστικής εργασίας -αν δεχθούμε ότι υπάρχει ένα ψήγμα αλήθειας- πολύ πριν γίνει πρόσφορο έδαφος για κινηματογραφικά σενάρια.

Η επιδημία των “ζόμπι” στη μεγάλη οθόνη

Με την ανάπτυξη του Χόλιγουντ και των ταινιών τρόμου, το “ζόμπι” αποσυνδέθηκε πλήρως από το πολιτισμικό του υπόβαθρο. Η ταινία που θεωρείται πως καθιέρωσε το ζόμπι ως “ζωντανό-νεκρό”, με όχι και τόσο αγαθές προθέσεις, βεβαίως, ήταν το Night of the Living Dead (1968), του θρυλικού Τζορτζ Ρομέρο. Η υπόθεση μυεί τους θεατές στο φόβο και την απειλή που καραδοκεί με τη μορφή ανθρωπόμορφων τεράτων που τρέφονται με ανθρώπινη σάρκα. Έκτοτε, τα ζόμπι εξελίχθηκαν, διατηρώντας την όρεξή τους, φτάνοντας στο Dawn of the Dead (2004) και άλλες ταινίες με παρεμφερές σενάριο αποκάλυψης.

Η δημιουργία ζόμπι οφείλεται συχνά στην εμφάνιση κάποιου ιού, όπως στο World War Z (2013) και οι πρωταγωνιστές τοποθετούνται χρονικά είτε στο ξέσπασμα της πανδημίας είτε μετά από αυτήν. Κεντρικό στοιχείο είναι τα προβλήματα (ή η καταστροφή) των υποδομών των κρατών, ο αγώνας των επιστημόνων για κάποιο εμβόλιο και η προτεραιότητα της επιβίωσης. Το αυτό ισχύει και για την πολύ δημοφιλή σειρά The Walking Dead που κλείνει μια δεκαετία και αριθμεί -τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές- 10 σεζόν.

Στα σεναριακά μοτίβα περιπλέκονται θεωρίες, συνωμοσίας και μη, καθώς και προβλήματα που κατά καιρούς απασχολούν την επικαιρότητα. Οι “Δώδεκα Πίθηκοι” (1995) βλέπουν σε έναν ιό ένα βιολογικό όπλο, το “28 Μέρες Μετά” (2002) έπληξε τον πλανήτη με έναν ιό που φτιάχτηκε στο εργαστήριο, ενώ το Contagion (2011) “προέβλεψε” κατά κάποιο τρόπο την πανδημία του SARS-CoV-2 επειδή “το λάθος γουρούνι συνάντησε, κάπου, τη λάθος νυχτερίδα”. Ακόμα και το The Dead Don’t Die (2019) ρίχνει το φταίξιμο της αποκάλυψης στην εξόρυξη σχιστολιθικού πετρελαιου(!).

Αρχετυπικά ένστικτα και συλλογικές ανησυχίες

Σίγουρα ένα μέρος από το φιλοθεάμον κοινό απολαμβάνει το σασπένς της κατηγορίας αυτής ταινιών και σειρών ή βρίσκει αρκετά διασκεδαστικό το γκροτέσκο στοιχείο της σφαγής στο πλαίσιο ενός αγώνα για επιβίωση χωρίς κανόνες. Η απήχηση αυτών των έργων, ωστόσο, μπορεί να έχει τις ρίζες της και σε μια σειρά κοινωνικών, ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών και ψυχολογικών παραγόντων που αφορούν στη Δυτική κοινωνία.

Σε μια πρώτη ανάγνωση οι ταινίες αντανακλούν πραγματικές και διατυπωμένες ανησυχίες για το ενδεχόμενο πανδημιών, αλλά και αγωνίες που απασχολούν τον άνθρωπο για τον εαυτό του, για τις ασθένειες, για την επίδραση της περιβαλλοντικής ρύπανσης, για το θάνατο, ακόμα και για το στίγμα που μπορεί να προκύψει από τη νόσηση ή την αναπηρία. Επίσης, απηχούν και τις ανισότητες που εκφράζονται με την έλλειψη πρόσβασης στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη (αρκετοί πλούσιοι γλιτώνουν από τις ασθένειες και τα ζόμπι), που αναγκάζει τον απλό πολίτη να βασιστεί μόνο στις δικές του δυνάμεις για να επιβιώσει.

Σε ένα ψυχολογικό επίπεδο, μάλιστα, η αίσθηση του φόβου που ενσταλάζεται στη θεματολογία των έργων αυτών, συνδέεται, κατά ορισμένους ψυχολόγους, με τα αρχετυπικά ένστικτα όπως τα έχει διατυπώσει ο Καρλ Γιουνγκ. Κατ’ αυτήν την προσέγγιση, ο φόβος των ταινιών τρόμου με ζόμπι απηχεί σε ενστικτώδη στοιχεία του συλλογικού ασυνειδήτου, με κύριο αυτό που ενεργοποιείται όταν κάποιος μας κυνηγά επίμονα για να μας κάνει κακό. Στις ταινίες ο θεατής έχει την “ευκαιρία” να βιώσει αυτό το φόβο χωρίς να διατρέχει κίνδυνο.

“Ήρωες” επιδημιολόγοι

Τέλος, σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του (The Epidemiologist as Culture Hero: Visualizing Humanity in the Age of the “Next Pandemic”), ο ερευνητής ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Cambridge, Χρήστος Λυντέρης, αναδεικνύει το ρόλο του «επιδημιολόγου ως πολιτισμικού ήρωα». Στα έργα του είδους, εξηγεί, ένας ή περισσότεροι επιστήμονες υπερβαίνουν την ιδιότητά τους και ανάγονται σε παράγοντα διατήρησης της καταρρέουσας κοινωνικής συνοχής και ενσυναίσθησης, τονίζοντας παράλληλα τη σημασία που έχουν τα μέτρα περιορισμού.

Η αποστροφή του ανθρωπολόγου μιλάει από μόνη της: «ο επιδημιολόγος καθίσταται ένας ήρωας του πολιτισμού, με την κλασική έννοια του όρου: μια μυθική φιγούρα που καθιστά εφικτή την ανθρώπινη κοινωνία υπό τον όρο ότι η ανθρωπότητα ενστερνίζεται τη νεοφιλελεύθερη αρχή της κυβέρνησης για αυτοπεριορισμό, ως μια οντολογική αναγκαιότητα ενώπιον της κατακλυσμικής δύναμης του “ιού-φονιά”». Κατόπιν αυτού και -καλώς εχόντων των πραγμάτων- μένει να δούμε ποιος ηθοποιός θα ενσαρκώσει, κάποια στιγμή, τον “Σωτήρη Τσιόδρα” (κάθε χώρας) στην επόμενη ταινία με θέμα την πανδημία του COVID-19.