Ταξιδεύοντας, παντού Ελλάδα βρίσκεις…

Ταξιδεύοντας, παντού Ελλάδα βρίσκεις… Αρχαιοελληνικά αγάλματα και ειδώλια, νομίσματα και κοσμήματα, κανάτια και όπλα έχουν κλαπεί όχι μόνον από ανασκαφές στον τόπο μας, αλλά και απ’ όπου η Ελλάδα είχε αποικίες. Όμως υπάρχει και η ακίνητη πνευματική περιουσία της χώρας. Ο κύριος όγκος των αρχαιοελληνικών ναών και των κτιρίων δεν μπορούσε να μετακινηθεί. Οπότε απέμειναν στη θέση τους τα ιερά και τα θέατρα. Αυτά είναι τα ελληνικά χνάρια που πήραμε στο κατόπι από τις Ηράκλειες Στήλες του Γιβραλτάρ (Columnas de Hércules στα ισπανικά) μέχρι την ακρόπολη της Χεράτ στο Αφγανιστάν.

Οι ελληνικοί ναοί και θέατρα της Ιταλίας, της Μέσης Ανατολής, της Μικράς Ασίας και της Μαύρης Θάλασσας είναι τόσο πολλοί, που απαιτούν ένα θέμα ξεχωριστό. Οπότε θα μείνουμε αρχικά σε τέσσερις χώρες, με την πυξίδα ρυθμισμένη στις πέτρες και τις κολώνες που έστησαν οι πρόγονοί μας, φτωχοί ή κυνηγημένοι και όχι άπληστοι κερδοσκόποι. Πολλοί ήταν πρόσφυγες που αναζήτησαν τρόπους επιβίωσης στα ξένα όταν εισέβαλαν στα μέρη τους οι Πέρσες ή άλλοι λαοί.

Ο κύριος όγκος, όμως, όσων δημιούργησαν οι μετανάστες μας στην Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, στην Αφρική και στην Ασία, θα μείνει τελικά θαμμένος για πάντα. Αλλού επειδή δεν συμφέρει τους ντόπιους να αχρηστεύουν π.χ. ακίνητη περιουσία ή λιμένες στην Κυανή Ακτή για να ψάχνουν ελληνικά νεκροταφεία ή και περίτεχνα αγάλματα. Στις όμορες χώρες, όπως στην Αλβανία και όπως έχουμε ξαναγράψει στην Τουρκία, οι θησαυροί θα μείνουν κρυμμένοι για άλλο λόγο: οι ελληνικές επιγραφές δεν μπορούν να αποδοθούν σε Ρωμαίους.

Ακόμα και οι Ισπανοί δεν θέλουν να τα πολυσκαλίζουν, γιατί η ανεύρεση αρχαιοτήτων π.χ. στην Καταλονία, της δίνει ένα πολιτισμικό προβάδισμα έναντι άλλων αυτόνομων περιοχών της χώρας. Στην Καταλονία το Εμπόριον (σημερινό Empúries) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά στολίδια της Ιβηρικής, βορείως της Βαρκελώνης, κοντά στα γαλλικά σύνορα. Ιδρύθηκε από Φωκαείς το 576 π.Χ. Έχει ανασκαφεί πλήρως μόνον το ένα τέταρτο του αρχαιολογικού χώρου.

Τί σώζεται μέχρι σήμερα

Σώζεται σήμερα το νεότερο τμήμα της πόλης, η Νεάπολη. Εκεί μπορούμε να δούμε τμήματα του τείχους, που χρονολογείται περίπου στο 150 π.Χ., στα οικοδομικά υλικά του οποίου χρησιμοποιήθηκαν όσα είχαν αντέξει από την παλαιότερη (ελληνική πάντως) οχύρωση του εμπορικού αυτού σταθμού και η οποία είχε πρωτοανεγερθεί κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα.

Σώζεται επίσης ένας ανδριάντας του Ασκληπιού, ύψους περίπου δύο μέτρων και ο οποίος βρισκόταν στην είσοδο του Ασκληπιείου της περιοχής. Στον χώρο τοποθετήθηκε αντίγραφο και το πρωτότυπο (φιλοτεχνημένο μάλλον στη Δήλο από παριανό και πεντελικό μάρμαρο) εκτίθεται το μουσείο του Εμπορίου. Η κατωτέρω μεταλλική “επιστολή” που βρέθηκε εκεί, είναι παραγγελία Ίωνα εμπόρου προς τον αντιπρόσωπό του στο Εμπόριον και χρονολογείται στον 5ο π.Χ. αιώνα. Εκτίθεται στο μουσείο του Εμπορίου.

Ήδη από τον 4ο αι. π.Χ. το Εμπόριον έκοβε και χρησιμοποιούσε το δικό του νόμισμα, με τα διακριτικά της πόλης. Μετά το 48 π.Χ. και την επικράτηση του Ιουλίου Καίσαρα στην αναμέτρησή του με τον Πομπήιο (το Εμπόριον είχε ταχθεί ατυχώς υπέρ του δεύτερου) η πόλη άρχισε πλέον να παρακμάζει.

Ελληνικά ευρύματα

Ελληνικοί  ευρήματα έχουμε σε πολλά σημεία στην Ιβηρική χερσόνησο, όπως κορινθιακά κράνη. Ένα από αυτά, ύψους 26 εκατοστών βρέθηκε πρόπερσι και άλλο ένα παρόμοιο πωλείται από ιδιώτη! Είναι πολλά τα αρχαία ελληνικά αντικείμενα που έχουν ανασκαφεί στην Ιβηρική. Ίχνη μας υπάρχουν και στην Ταρτησσό που είχε πολλές δοσοληψίες με τους Σαμίους και στο Ημεροσκοπείον (κοντά στο σημερινό Αλικάντε) από το 630 π.Χ. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται και σε έναν πρώιμο ροδιακό αποικισμό της πόλης Ρόδης  –σημερινής Rosas– στα βορειοανατολικά παράλια της Ιβηρικής χερσονήσου. Αυτό τουλάχιστον γράφει ο Ψευδοσκύμνος αλλά και ο Στράβωνας.

Ενεργή παρουσία είχαμε και στις Βαλεαρίδες, τότε για εμάς Γυμνησίες. Η Μαγιόρκα και Μινόρκα ήταν για τους Έλληνες η Κρομμιούσσα και Μελούσα (Γυμνησίες), ενώ η Ίμπιζα και η Φορμεντέρα ήταν οι Πυτιούσσες και τις ονομάζαμε αντίστοιχα Ιχνούσσα και Οφιούσσα. Εκεί δεν βρίσκουμε τίποτα ελληνικό πλέον. Θεωρείται βέβαιο πως ταξιδέψαμε εκεί προερχόμενοι κυρίως από τη Μασσαλία και εν γένει από το βορρά της Μεσογείου και όχι από το νότο όπως έκαναν οι Φοίνικες.

Φτώχεια και Πέρσες

Στη Γαλλία η Μασσαλία είναι μια πόλη με αδιαμφισβήτητο το ελληνικό παρελθόν της. Ανασκάφηκε πρόσφατα στο αρχαίο λιμάνι της μια αρχαία ελληνική νεκρόπολη που χρονολογείται στον 4ο ή 5ο αιώνα π.Χ. Έχουν βρεθεί πάνω από έξι τάφοι με τεφροδόχους. Ήταν κι αυτή αποικία των Φωκαέων από το 600 π.Χ., καθώς η Φώκαια ήταν πολύ φτωχή. Επιπλέον, το 545 π.Χ., όταν εισέβαλαν στη Φώκαια οι Πέρσες, πολλοί Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να παλέψουν να ζήσουν στα ξένα.

Αυτοί ίδρυσαν κοντά στη Μασσαλία την Αγαθή Τύχη (σημερινό λιμάνι Αγκντ), και την Ολβία στη σημερινή γαλλική Ριβιέρα, κοντά στην Υέρ, την Αντίπολη (σημερινή Αντίμπ), αλλά και την Νίκαια (Νις) καθώς και την Αλαλία (σημερινή Αλεριά) στην Κορσική. Στην Αλαλία το 540 π.Χ. είχαν ναυμαχήσει οι Φωκαείς με τους συνασπισμένους Ετρούσκους και Φοίνικες/Καρχηδόνιους, αλλά παρότι νίκησαν, αναγκάστηκαν να κατευθυνθούν στη Μασσαλία.

Στην Αλαλία πρέπει να υπήρχαν ελληνικά κτίσματα, διότι αυτός ήταν και ο λόγος της ναυμαχίας: όσο οι Φωκαείς δεν έστηναν πόλεις, δεν ενοχλείτο η τοπική αγορά. Όμως όταν οι Έλληνες, διωγμένοι κατά χιλιάδες από την Ιωνία, άρχισαν να χτίζουν στην Κορσική ναούς, τότε τα αντίπαλα εμπορικά συμφέροντα αντέδρασαν βίαια. Άλλες πηγές αναφέρουν ως αιτία της ναυμαχίας πάντως το ότι οι ταλαιπωρημένοι πρόσφυγες Φωκαείς είχαν καταφύγει και σε πειρατείες.

Το 2017 βρέθηκε στη Μασσαλία και ένα λατομείο του 5ου αιώνα π.Χ. με αποτέλεσμα να ξεσπάσει εμφύλιος μεταξύ των επιχειρηματιών (με τους οποίους είχε συνταχθεί ο δήμαρχος) και πολιτιστικών συλλόγων. Το λατομείο με ελληνικές επιγραφές ανακαλύφθηκε τυχαία κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής ενός κτιρίου στο κέντρο της Μασσαλίας. Σε ένα μπρα ντε φερ πολιτισμού και ευρώ, αποφασίσθηκε το λατομείο να ενταχθεί εν μέρει στα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, κάτι που θεωρείται μια μικρή νίκη των ευαισθητοποιημένων κατοίκων.

Στη Λιβύη

Στις περισσότερες περιοχές η αρχαιολογική σκαπάνη φθάνει και σταματά στα ρωμαϊκά ευρήματα, γιατί δεν βάζει φρένο μόνον ο κοσμικός τουρισμός και τα ιδιωτικά συμφέροντα στο χώρο των ακινήτων, αλλά και η πολιτική. Ο Καντάφι για παράδειγμα αγανάκτησε και σταμάτησε τις ανασκαφές, ώστε οι Λίβυοι «να κοιτάξουν το παρόν και να ξεφύγουν από την αποικιοκρατία». Ο λόγος δεν ήταν ότι οι αρχαιολόγοι “μπλέκονταν στα πόδια των μηχανικών” ως προς το ενεργειακό, αλλά ότι οι περισσότερες ανασκαφές γίνονταν από ξένες αποστολές που λειτουργούσαν ανεξέλεγκτα. Οι Βρετανοί είχαν αρπάξει από εκεί άγαλμα του Απόλλωνα και ίσως άλλα 80 αγάλματα και μικρότερα ευρήματα.

Ανάμεσα στα αρχαία ελληνικά μνημεία της Λιβύης είναι και ο ναός του Δία (630 π.Χ.) στην  Κυρήνη (την σημερινή Σαχάτ). Η Κυρήνη, μια εκ των πέντε της Πενταπόλεως, έχει  χαρακτηριστεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Εκεί κοντά σώζεται επίσης ο ναός του Απόλλωνα (της ίδια περιόδου με του Δία) και της Δήμητρας, αν και δύο μεγάλοι σεισμοί και μια εξέγερση κατέστρεψαν σημαντικά τμήματα των κτισμάτων και χρειάσθηκε να ανακατασκευασθούν. Υπάρχουν επίσης ερείπια ναού της Εκάτης και των Διόσκουρων καθώς και αρχαίο νεκροταφείο με επιτύμβιες στήλες.

Κατά τις ανασκαφές στην Κυρήνη είχαν βρεθεί εκατοντάδες πολύτιμα αντικείμενα, κοσμήματα, ειδώλια και νομίσματα, ο λεγόμενος “θησαυρός της Βεγγάζης”. Όμως το Μάρτιο του 2011 άγνωστοι λεηλάτησαν το θησαυροφυλάκιο της Εθνικής Τράπεζας της Βεγγάζης, εκμεταλλευόμενοι τον ξεσηκωμό κατά του Καντάφι. Αρχαία αντικείμενα που χρονολογούνταν από το 700 π.Χ. χάθηκαν για πάντα. Δεν ξέρουμε πόσα ήταν ελληνικά και πόσα ρωμαϊκά. Πάντως αρχαίο ελληνικό νόμισμα που κλάπηκε τότε, πουλήθηκε σε δημοπρασία στο Παρίσι τον Οκτώβριο του ιδίου έτους έναντι 270.000 λιρών.

Στην  Αλβανία

Στην Αλβανία σώζεται ο Ναός της Απολλωνίας, ενώ όλα τα άλλα ελληνικά δημιουργήματα, παραμένουν πεισματικά θαμμένα. Παράλληλα, ό,τι έχει ήδη ανασκαφεί, βαφτίζεται “ιλλυρικό” ή ρωμαϊκό. Ό,τι είναι αρχαιοελληνικό ή και βυζαντινό, μένει είτε αχαρακτήριστο είτε αποδίδεται «στους Ιλλυριούς, απόγονοι των οποίων είναι οι Αλβανοί», όπως επιμένουν οι ξεναγοί. Βέβαια εκεί που υπάρχουν ελληνικές επιγραφές, απομένει ως λύση η σιωπή. Η πρακτική είναι να μη συνεχίζονται οι ανασκαφές και έτσι οι αρχαιότητες μένουν κάτω από τα χώματα.

Η Απολλωνία ιδρύθηκε από Κερκυραίους και Κορινθίους περί το 550 π.Χ. Να υπενθυμίσουμε ότι οι Έλληνες σχεδόν εξαρχής συνυπήρχαν ειρηνικά με τους αυτόχθονες Ιλλυριούς. Πλην όμως στις εμπορικές αποικίες που εξελίχθηκαν σε μεγάλα κέντρα, χρησιμοποιείτο αμιγώς η ελληνική γλώσσα, γινόταν χρήση μόνον ελληνικών νομισμάτων, οι ναοί ήταν αρχαιοελληνικοί και τα έθιμα ελληνικά. Αυτό ίσχυε όχι μόνον για την Απολλωνία, αλλά και για την Αντιγόνεια (που την “χάρισε” ο Πύρρος στην σύζυγό του Αντιγόνη), για το Βουθρωτό (ονομασία, από έναν βου που τον θυσίασαν και εκείνος οργισμένος κουτρουβάλησε από το βουνό), την Φοινίκη και την Δρυινούπολη.

Σε έναν λόφο κοντά στο σημερινό χωριό Φινίκ έχει ανασκαφεί θέατρο που είχε πρωτοχτιστεί κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα και έχουν βρεθεί σε διάφορα σημεία στην περιοχή, 312 ελληνικά νομίσματα. Τα ευρήματα αποφασίσθηκε εξαρχής να μεταφέρονται σε άλλες περιοχές. Στον τομέα των αντικειμένων η Αλβανία ακολουθεί την πολιτική της Τουρκίας για το φλέγον ζήτημα του ελληνικού παρελθόντος: σπέρνει τα αρχαιοελληνικά αντικείμενα σε μουσεία διαφόρων πόλεων μακριά από τις περιοχές που είχαν ελληνικό πληθυσμό ή τα κρατάει σε αποθήκες ή τα εκθέτει με χρονολογίες χωρίς να αναφέρει “λεπτομέρειες”.

Στο Μουσείο Δυρραχίου

Στο Μουσείο Δυρραχίου, της Επιδάμνου εδώ και 5 χρόνια λειτουργεί μόνον ο ένας όροφος από τους τέσσερις, παρότι υποτίθεται ότι υπάρχει θεωρητικά και “ελληνικό τμήμα”. Στις δε φωτογραφίες από τα εκθέματα αναφέρεται μόνον το όνομα του φωτογράφου –ούτε ο τόπος ανασκαφής ούτε η χρονολογία. Η Επίδαμνος, το σημερινό Δυρράχιο, ιδρύθηκε από Κερκυραίους και Κορινθίους το 627 π.Χ. Ήταν η πέτρα του σκανδάλου για τον πόλεμο που κατέστρεψε ουσιαστικά την Ελλάδα, δηλαδή τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Από την μοιραία Επίδαμνο διασώζονται μόνον νομίσματα της εποχής εκείνη, όπως στατήρες του 4ου αι. π.Χ. όπου στην μία όψη φαίνεται μια αγελάδα και στην άλλη τα γράμματα ΔΥΡ γύρω από δύο στενόμακρους αστεροειδείς σχηματισμούς και ένα ρόπαλο με την λαβή προς τα κάτω. Τα γράμματα πιθανόν αναφέρονται στην φράση “δυς ῥαχία” (όρη), μάλλον για τους  επιβλητικούς απόκρημνους βράχους κοντά στην πόλη. Πήρε τελικά την ονομασία Δυρράχιο επί ρωμαϊκών χρόνων, από ομώνυμο χωριό εκεί κοντά και η μετονομασία οφείλεται στο ότι οι Λατίνοι θεώρησαν πως το “δαμνος” της ονομασίας Επίδαμνος παρέπεμπε στο λατινικό damno (καταραμένο) και μάλλον δεν τους άρεσε.

 

Στο Βουθρωτό, κοντά στους Αγίους Σαράντα, είχε οικοδομηθεί ακρόπολη ήδη από τον 7ο αι. π.Χ. Όταν κηρύχτηκε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, ήταν φόρου υποτελές στους Κερκυραίους. Το 350 π.Χ. η πόλη διέθετε θέατρο και ιερό αφιερωμένο στον Ασκληπιό και αρχαία αγορά. Είναι παγκόσμιο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς με το ανθρώπινο δράμα χαραγμένο στις πέτρες του. Στους τοίχους των παρόδων του θεάτρου διαβάζει κάποιος (αν είναι Έλληνας),  διατάγματα απελευθέρωσης σκλάβων:

«Η Λυσσώ απελευθερώνει, σύμφωνα με το νόμο των ανθρώπων που δεν έχουν τέκνα, την Αφροδισία, τον Αριστόνικο, τον Επικράτη. Αυτοί θα ζήσουν με τη Λυσσώ όσο αυτή είναι εν ζωή», αναφέρει ένα από αυτά. Όπου οι δούλοι ελευθερώνονται μεν, αλλά δεσμεύονται να τη φροντίσουν στα γηρατειά της. Σχεδόν όλα τα ονόματα είναι ελληνικά και μόλις δύο λατινικά. Το Βουθρωτό έγινε εξάλλου Ρωμαϊκό μαζί με τη γειτονική Κέρκυρα μόλις το 228 π.Χ.