Θεοφάνεια: Από τον Όσιρι, στην Αθηνά και στον Ιησού…

Αν μερικοί νομίζουν ότι τα Θεοφάνεια είναι καθαρά χριστιανική και εκκλησιαστική εορτή περιπλανώνται! Διότι για να κάνεις γιορτές, λατρείες και να δημιουργήσεις παράδοση, πρέπει να διαθέτεις “προίκα”, σα να πούμε “κληρονομιά”, δηλαδή “τελετουργικό” και “φιλοσοφία”, πράγματα που δεν είχε ο χριστιανισμός στην αρχή του και τα δανείστηκε απ’ αυτούς που τα είχαν πλούσια, δηλαδή από τους αρχαίους Έλληνες!

Θα δούμε πώς κατάγονται τα Θεοφάνεια από την αρχαία Ελλάδα, αλλά και πιο πίσω ακόμα! Αυτά που θα σας πω, δεν είναι “γνώμη” μου, αλλά ιστορία! (Μπορείτε να τα τσεκάρετε). Οι αρχαίοι Αθηναίοι, λοιπόν, είχαν τα δικά τους “Θεοφάνεια”, συγκεκριμένα την εορτή των “Πλυντηρίων”. Στη γιορτή αυτή κατέβαζαν –τελετουργικά με μεγαλειώδεις πομπές– το άγαλμα της Αθηνάς από την Αθήνα στο Φάληρο και εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό, ώστε να το “καθαρίσουν” και έτσι να ανανεωθούν οι δυνάμεις του αγάλματος!

Τη συνήθεια αυτή, την πήραν αργότερα οι Βυζαντινοί με το πλύσιμο των εικόνων και στη συνέχεια οι νεότεροι. Κάποτε δεν υπήρχε γωνιά της Ελλάδας με εκκλησία ή μοναστήρι, που των Φώτων να μην έπλεναν τις εικόνες με γλυκό ή θαλασσινό νερό! Δεν ξέρω να σας πω αν συνεχίζεται κάπου αυτό το έθιμο σήμερα, αλλά στην Ικαρία, την ώρα που έριχνε ο παπάς το σταυρό στη θάλασσα και οι βουτηχτάδες έπεφταν για να τον πιάσουν, οι γυναίκες έπαιρναν «νερό από τα 40 κύματα» όπως έλεγαν και χωρίς να μιλάνε γιατί έπρεπε το νερό να είναι “αμίλητο” (όπως στον “Κλήδονα”, 24 Ιουνίου), και μ’ αυτό “πέρναγαν” μ’ ένα καθαρό μαντήλι τις εικόνες του σπιτιού…

Κάποτε, για τον λαό, η ημέρα των Φώτων δεν ήταν μόνο ημέρα κάθαρσης και εξαγνισμού, αλλά και ημέρα της πρώτης επίδειξης του καινούργιου φορέματος, τέλος πάντων του καινούργιου ρούχου, καθώς και των κεντητών, των υφαντών…, τα οποία με την έλλειψη τότε της βιοτεχνίας, κατασκευάζονταν με τα χέρια, από γυναίκες οι οποίες έβαζαν το νου και την καρδιά τους, ώστε να παρουσιάσουν κάτι πρωτότυπο που θα άφηνε τη σφραγίδα του ονόματός τους, ενδεχομένως και θα τις οδηγούσε σ’ έναν καλό γάμο, αν ήταν ανύπαντρες!

Όταν με ρωτούν τι αγαπάω από την Ελλάδα, δε λέω εθνικιστικές ανοησίες και αρχαιολατρικές παλαβομάρες… Αγαπάω την Ελλάδα κυρίως για την “ποικιλία” της, που δε βρίσκω (όσο ξέρω) σε άλλη χώρα στον κόσμο! Για κάθε μεγάλη γιορτή, όπως και των Φώτων, η πατρίδα μας έχει (είχε, δηλαδή…) διαφορετικά έθιμα σε κάθε γωνιά της! Με λύπη μου πρέπει να σας πω, ότι ελάχιστα έχουν μείνει από αυτά τα έθιμα, αφού οι δημαρχαίοι τα περιφρονούν, ως μη …μοντέρνα, αλλά στη θέση τους δεν έχουν να βάλουν τίποτε! Έτσι καταλήγουν σε “αμερικανιές” και “ευρωλιγουριές”, που είναι μόνο και μόνο για κατανάλωση άχρηστων “αγαθών” και κέρδος των πονηρόπουλων…

Θεοφάνεια: Τα έθιμα στην Ελλάδα

Στην Ήπειρο, όταν ο παπάς ευλογούσε τον αγιασμό, οι γυναίκες μέσα στην εκκλησία έφτιαχναν πολλούς μικρούς σταυρούς από άχυρα και μετά τους έδεναν στα δέντρα για να τα προστατέψουν, καθώς και τους καρπούς τους, αλλά και στα αμπέλια για να γλιτώσουν από το χαλάζι! Στην Κρήτη έπαιρναν αγιασμό από την εκκλησία και ράντιζαν σπίτια, χωράφια, αμπέλια, περβόλια… Ειδικότερα οι γεωργοί, έφτιαχναν τα “φωτοκόλλυβα”, όπως τα έλεγαν, βράζοντας, σιτάρι, κριθάρι, κουκιά, ρεβίθια, φασόλια καλαμπόκι, δηλαδή όλα αυτά που έσπερνε ο γεωργός.

Στην Ολυμπία, όχι στην… αρχαία, από την παραμονή των Χριστουγέννων, ως την παραμονή των Φώτων, ούτε τα ρούχα τους πλένανε, ούτε και τα μαλλιά τους λούζανε! Επίσης στο διάστημα αυτό δε βράζανε φασόλια για να φάνε, ώστε να μη “βγάλουν σπυριά τα παιδιά τους…”. Οι παπάδες δεν τους έλεγαν ότι αυτά ήταν βλακείες, γιατί προτιμούσαν τον κόσμο αφελή, άρα του χεριού τους! Πολύ αργότερα εμφανίστηκε ένας “ουράνιος άγγελος” και συγκεκριμένα ο Ευ-άγγελος Παπανούτσος, ο οποίος προσπάθησε να διώξει τα σκοτάδια, δείχνοντας το σωτήριο “γεφύρι” από τον θρησκευτικό μύθο, στον φιλοσοφικό λόγο, (τα πρώτα ψήγματα του οποίου μας πρόσφερε ο Θαλής!)

Να κι ένα έθιμο, τώρα, από την Αχαΐα, το οποίο όμως εγώ σαν μικρό παιδί όταν μέναμε στην Πάτρα, δεν είδα. Η Πάτρα ήταν μοντέρνα πόλη, είχε επιρροές από την Ιταλία και είχε “ξυπνήσει” αρκετά. Η λοιπή όμως Αχαΐα, ήταν… άστα να πάνε εις τον διαβολόφ, κουμπάρα! Λοιπόν, εκεί, το βράδυ της παραμονής των Φώτων, πριν να πάνε να κοιμηθούνε οι γυναίκες, αδειάζανε το παλιό νερό από τα δοχεία για να πάρουν αγιασμένο την άλλη μέρα! Αν κάποιος διψούσε εκείνη τη νύχτα, έπρεπε να πάει στην κοινή βρύση για να πιει νερό, αφού στο σπίτι δεν υπήρχε ούτε μία σταγόνα… (Μπορούσε να προκόψει έτσι μία χώρα καρδάσια;).

Στην Χίο, καθένας που πήγαινε στην εκκλησία, έβαζε κάτι στην τσέπη του για να το “βαφτίσει”, π.χ. ένα κυδώνι, ένα ρόδι ένα μήλο κλπ κι όταν ο ιερέας έλεγε το “Εν Ιορδάνη” βουτούσαν τα φρούτα που κρατούσαν στο δοχείο με τον αγιασμό και γυρίζοντας στο σπίτι τα κρεμούσαν στο ταβάνι ή τα έβαζαν στο εικονοστάσιο σαν κάτι ιερό! Στη Σμύρνη, αλλά και σε άλλα θαλασσινά μέρη, πίστευαν ότι με τον αγιασμό των νερών την ημέρα των Φώτων, αγιαζόντουσαν και τα νερά της θάλασσας. Έτσι όλοι οι εμποροκαραβοκύρηδες, μετά τις γιορτές, ξεκινούσαν για τα μεγάλα ανοιξιάτικα ταξίδια τους!

Τα Θεοφάνεια και ο Αη-Γιάννης κι ο ποδαρόδρομος

Τα Θεοφάνεια, είναι συνδεδεμένα με την επαύριον εορτή του Αη-Γιάννη του Πρόδρομου, γιατί είναι αυτός που βάφτισε τον Χριστό και γι’ αυτό πήρε το όνομα Βαπτιστής. Πολύ παλιά, όταν δεν υπήρχε ακόμα η… Ευρωπαϊκή Ένωση, οι χωρικοί, κρατώντας κλαδιά, γύριζαν ομάδες-ομάδες ανήμερα τ’ Α’ Γιαννιού και ράντιζαν με αγιασμό, ό εἷς τα δέντρα του άλλου! Φαντάζεστε σήμερα έναν εργάτη, π.χ. Πακιστανό, να βγει τ’ Αη-Γιαννιού με κλαδιά και να ραντίζει δέντρα; (Αλληλούια…).

Από την παραμονή των Θεοφανείων άρχιζε ο αγιασμός και ο παπάς γύριζε ένα-ένα τα σπίτια με το σταυρό στο χέρι και μ’ ένα κλωνί βασιλικό, ραντίζοντας όλους τους χώρους του σπιτιού αλλά και τους κατοίκους του. Γι’ αυτό και κάποτε η ημέρα των Φώτων ήταν μεγάλη! Μην κοιτάτε σήμερα που όλοι σκέφτονται την αργία… Γενικότερα τα Θεοφάνεια, παλιά, ήταν ημέρα καθαρισμού, αφού καθαρίζονταν οι μαχαλάδες, τα σπίτια, τα ρούχα, οι εκκλησίες, οι εικόνες, τα καντήλια…, γιατί έπρεπε όλα να βαφτιστούν με αγιασμό την ίδια μέρα που ο Γιάννης ο Πρόδρομος βάφτισε τον Χριστό.

Στο τραγούδι “Με κάποια στα Πετράλωνα” (Ι. Μοντανάρης-Γ. Πετροπουλέας, 1936), που τραγουδάει ο Στελλάκης Περπινιάδης, ακούμε: «Σαν να ‘τανε ψιλή μαντάμ ποτέ δεν έμπαινε σε τραμ
Όπως τον Γιάννη Πρόδρομο πήγαινε ποδαρόδρομο»:

Καλικάντζαροι και πάσης Ελλάδος

Είπαμε ότι με τον αγιασμό των Φώτων, φεύγουν τα καταραμένα καλικαντζάρια, που μαγάριζαν (κυρίως) τα λουκάνικα. Στα παλιά χρόνια, οι άνθρωποι, δεν βάζανε λουκάνικο στο στόμα τους πριν τα Φώτα. Πρέπει να σας θυμίσω ότι τα λουκάνικα τα έφτιαχναν από το γουρούνι που έσφαζαν για τα Χριστούγεννα, δηλαδή ήταν φρέσκα-φρέσκα… Τα λουκάνικα τα είχαν κρεμασμένα ψηλά, και επειδή (σύμφωνα με την παράδοση) δεν μπορούσαν οι καλικάντζαροι να τα φτάσουν, τα φτύνανε για να τα μαγαρίσουν, ώστε να μην να τα φάνε ούτε οι άνθρωποι! Στην Θράκη, πίστευαν ότι επειδή οι καλικάντζαροι δεν μπορούσαν να φτάσουν τα λουκάνικα, έκλαιγαν με μαύρο δάκρυ!

Μιλάμε για λουκάνικα ε; Όχι γι’ αυτά που πουλάνε σήμερα, μάλιστα με καρκινογόνο nitrit… Μετά τον αγιασμό που έκανε ο παπάς σε κάθε σπίτι, εκτός από κάποια κέρματα που τού έριχναν στο… δοχείο του αγιασμού, τού έδιναν και μία “θηλιά” λουκάνικο ή ό,τι άλλο μπορούσαν από τη φτωχή σοδειά τους: σουτζούκια, καρύδια, αυγά και σιτάρι, γιατί παλιότερα οι καημένοι οι παπάδες ήταν άμισθοι και μόνο από τα ελέη των χριστιανών μπορούσαν να συντηρήσουν τις οικογένειές τους!

Υπήρχαν βέβαια και παπάδες που δεν χόρταινε το μάτι τους και ζητούσαν με επιμονή από όλα! Δηλαδή απαιτούσαν! Ο λαός σατίριζε αυτές τις ενέργειες, με στιχάκια που σκάρωνε πάνω σε κάποιο εκκλησιαστικό τροπάριο το οποίο (τάχατες-τάχατες) λέγανε οι παπάδες μαζί με τους άλλους ύμνους, ώστε να θυμίσουν (και να …πιέσουν) τους νοικοκυραίους, να τους δώσουν κι άλλα από τα προϊόντα τους. Να ένα τέτοιο “τροπάριο”:

«Φωτίζω ραντίζω κουβέρτες και βελέντζες
σταφύλια κρεμασμένα και αραδιασμένα
Δέρματα φουσκωμένα με τυρί και γάλα
φωτίζω ραντίζω, δος και μένα ένα»

Ιπτάμενοι καλικάντζαροι και σκελετοί…

Δε γίνεται εσείς, οι πιστοί φίλοι του SLpress.gr, να μη μάθετε τι γινόταν παλιά σε κάποια νησιά με τους καλικάντζαρους, τις μέρες του δωδεκάημερου. Και συγκεκριμένα, στα σπίτια κάποιων ατόμων …αντιπαθητικών (τσιγκούνηδων, σπιούνων, ζηλόφθονων, φαντασμένων, μ’ άλλα λόγια “σκατιάρηδων”) και ταυτοχρόνως φοβισμένων! Πιάνανε, λοιπόν, μία γάτα και σε κάθε πόδι της στερέωναν μισό άδειο καρύδι, χρησιμοποιώντας και λίγο πηχτό μέλι. Είχαν φροντίσει, να “πληροφορηθούνε” τα “θύματα”, ότι οι καλικάντζαροι μαζί με τους φίλους τους, τους σκελετούς, βγαίνουν τη νύχτα στις στέγες των σπιτιών και προσπαθούν να μπουν μέσα για να… τιμωρήσουν τους κακούς και να τα κάνουν λίμπα.

Έτσι, κοντά στα μεσάνυχτα, αμολούσαν τη γάτα στα κεραμίδια πετώντας και κάνα-δυο-τρία κομμάτια ρέγκας στη στέγη, οπότε η γάτα τρελαινόταν κι ο θόρυβος που παραγόταν από τα καρύδια στα κεραμίδια ήταν, όπως καταλαβαίνετε, ανατριχιαστικός… Το κόλπο αυτό συνδυαζόταν και με άλλη φτιάξη, όταν αργά το βράδυ ήταν μαζεμένη η οικογένεια γύρω απ’ το μυστηριακό τζάκι! Δύο… θαρραλέοι, κάνανε την επίθεση στον “σκατιάρη” και ενώ ο ένας (με μάσκα διαόλου) χτυπούσε δυνατά την εξώπορτα, ο άλλος ο σαλταδόρος, άφηνε μία καταβρεγμένη γάτα από την καμινάδα, να πέσει κάτω, η οποία γάτα έσκουζε καθώς έπεφτε και κόλλαγε η αιθάλη στο σώμα της! Πεταγόταν με μεγάλη ταχύτητα, στο μισοφωτισμένο δωμάτιο, ορμώντας προς την εξώπορτα, οι άνθρωποι δεν καταλάβαιναν τι ήταν και μέσα στην τρομάρα τους λέγανε «καλικάντζαρος, καλικάντζαρος…».

Της δικαιοσύνης Ήλιε …Μίθρα!

Λοιπόν! Ούτε στην Παλαιά, ούτε και στην Καινή Διαθήκη, αναφέρεται ο μήνας και η ημέρα που γεννήθηκε ο Χριστός! Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες η γέννηση του Χριστού δεν αποτελούσε ιδιαίτερη εορτή, αφού γιορτάζονταν γέννηση και βάπτιση μαζί, στις 6 Ιανουαρίου! Όμως, ταυτόχρονα, ο λαός στην πλειοψηφία του, δε σταμάτησε να εορτάζει στις 25 Δεκεμβρίου τη γέννηση του παλαιού αήττητου θεού του ήλιου, του θεού Μίθρα και η ημέρα εξελίχθηκε σε εορτή χαράς και ευφροσύνης, οπότε διαδόθηκε σε πολλούς λαούς

Έγινε δε τόσο λαμπρή και αγαπητή γιορτή, ώστε καμία συμβουλή, προτροπή ή και απειλή των “πατέρων” της εκκλησίας (οι οποίοι δεν ήθελαν αυτή τη μέρα γιατί ο Μίθρας ήταν ειδωλολατρικός θεός, ενώ ό “άλλος” είχε και ΑΦΜ), ναι, δε στάθηκε ικανή να την εξαφανίσει! Όμως το καλό (πονηρό) το παλικάρι, δηλαδή οι “πατέρες” της εκκλησίας, μπροστά στον κίνδυνο να χάσουν το ποίμνιο και τα “καλά” του, απεφάσισαν να εορτάζεται η γέννηση του Χριστού ακριβώς στις 25 Δεκεμβρίου, και βέβαια (όπως κάνουν πάντα με τις δικαιολογίες τους….) είπαν ότι ο Χριστός είναι ο νέος “ήλιος” ο οποίος διώχνει τα σκοτάδια της ειδωλολατρίας και πλημμυρίζει τους ανθρώπους με φως, δηλαδή είναι ήλιος της δικαιοσύνης!

Στο βασικό απολυτίκιο των Χριστουγέννων ακούμε «σε προσκυνείν τα ήλιον της δικαιοσύνης». Και με την ευκαιρία σας θυμίζω το συγκλονιστικό κομμάτι “Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ” του Μίκη σε στίχους Ελύτη με τη φωνή του Μπιθικώτση. Ο χαρακτηρισμός του Χριστού σαν “ήλιος”, έχει περάσει και στα κάλαντα. Έτσι στα βασικά κάλαντα των Χριστουγέννων της Θράκης, ακούμε «Χριστός γεννιέται σαν ήλιος λάμπει» και «σαν ήλιος λάμπει σα νιο φεγγάρι το παλληκάρι»! Οπότε όπως καταλαβαίνετε, μέχρι σήμερα υπάρχει στα κάλαντα και στα τροπάρια η πίστη στον ζωοδότη ήλιο, Μίθρα!

Υ.Γ. Δε θέλω να χάσετε δύο κάρτες: Τα Θεοφάνεια του Μίνωα, σε δικό του δαχτυλίδι και έναν αρχαίο χασάπη, σε γιορτινές μέρες Και του χρόνου!