Θόδωρος Αγγελόπουλος: Πως η Ιστορία γίνεται σιωπή

Στις 24 Ιανουαρίου 2021 έκλεισαν εννέα χρόνια από τον αδόκητο θάνατο του μεγάλου Έλληνα σκηνοθέτη Θόδωρου Αγγελόπουλου, που στη διάρκεια των γυρισμάτων της τελευταίας του ταινίας, έπεσε θύμα τροχαίου ατυχήματος από διερχόμενη μοτοσυκλέτα με αποτέλεσμα ο τραυματισμός του να αποβεί μοιραίος.

Καθώς τα χρόνια απομακρύνονται από εκείνη την τραγική βραδιά στο Κερατσίνι, η μνήμη μας επιστρέφει διαρκώς σε αυτόν τον μοναδικό κινηματογραφιστή, που ανέδειξε διεθνώς το ελληνικό σινεμά και το κυριότερο, πρόβαλλε εντός μας έναν νεωτερικό “φιλμικό κόσμο”, με όρους απόλυτα ποιητικούς.

Η 7η τέχνη άλλωστε, υπήρξε ο απόλυτος τρόπος επικοινωνίας του Αγγελόπουλου, αφού τής αφιερώθηκε εξ’ ολοκλήρου από την εποχή που άλλαξε ουσιαστικά προσανατολισμό πηγαίνοντας στη Γαλλία για να μάθει την τέχνη του κινηματογράφου και όχι μόνο.

Η επιστροφή του στην Ελλάδα σήμανε επί της ουσίας την απαρχή μιας νέας εποχής για το ελληνικό σινεμά, αφού εμφανίζεται στο προσκήνιο μια νέα γενιά σκηνοθετών (Τώνια Μαρκετάκη, Παντελής Βούλγαρης, Δήμος Θέος κ.α.) αλλά και κριτικών του κινηματογράφου (Βασίλης Ραφαηλίδης κ.α.) που επέδρασσαν αποφασιστικά στην διαμόρφωση του νέου ελληνικού κινηματογράφου.

Η διεισδυτικότητα του μεγάλου κινηματογραφιστή

Ο Αγγελόπουλος από την πρώτη, μεγάλου μήκους ταινία του, δείχνει ευθέως το υψηλό επίπεδο της διανοητικής του συγκρότησης, την οξυδέρκεια και διεισδυτικότητα της κινηματογραφικής του ματιάς. Η “Αναπαράσταση”, πέρα από τις διακρίσεις που έλαβε, αποτέλεσε μια κοινωνιολογική και ανθρωπολογική, με φιλμικούς όρους, ενδοσκόπηση της ελληνικής κοινωνίας, αποκαλύπτοντας όψεις και διαστάσεις που δύσκολα θα μπορούσε κανείς να φέρει στο προσκήνιο εν μέσω δικτατορίας.

Ο φακός του σκηνοθέτη, με αφορμή ένα έγκλημα πάθους από το αστυνομικό δελτίο της εποχής γίνεται ο συλλογικός μάρτυρας μιας ρημαγμένης και μίζερης επαρχίας από τη μετανάστευση, τη φτώχεια και την κοινωνική απομόνωση, υπενθυμίζοντας σε όλους τη φυσιογνωμία της ξεχασμένης ελληνικής υπαίθρου, στο βαρύ και καταθλιπτικό σκηνικό της δεκαετίας του 60.

Ωστόσο και οι ταινίες που ακολούθησαν, όπως “Οι μέρες του 36”, “Ο Θίασος”, “Οι Κυνηγοί”, μετατρέπονται σε ανοικτές προκλήσεις αναψηλάφησης της ιστορικής, πολιτικής και κοινωνικής μας συνείδησης, επιχειρώντας την επαναθεμελίωση της συλλογικής μνήμης, την αναμέτρηση με το εμφύλιο τραύμα, την αναπαράσταση του “κοινωνικού εαυτού”, εγκαθιδρύοντας με σθένος μια αισθαντική εικονογραφία της σιωπής, της απουσίας, της λήθης, της διαρκούς υπαρξιακής αναζήτησης.

Ο μεγάλος σκηνοθέτης, άλλοτε ως ιστορικός και άλλοτε ως κοινωνικός ανατόμος, επιχείρησε την αποκωδικοποίηση όψεων της κοινωνικής μορφολογίας της εποχής του, μέσα από την καταβύθιση στην ιστορία, στις αλληγορίες, στους αρχαίους μύθους, στους συμβολισμούς και στις αλλεπάλληλες αντιστοιχίσεις, διαμορφώνοντας μια σειρά από περιεκτικούς εικονικούς κώδικες που αν μη τι άλλο τάραξαν τα κραταιά αισθητικά πρότυπα.

Μία “αναστοχαστική εποποιία”

Ο Αγγελόπουλος κινήθηκε δημιουργικά ανάμεσα σε θεματικές τριλογίες που είχαν ως συστατικά την ιστορία, τη σιωπή (“Ταξίδι στα Κύθηρα”, “Μελισσοκόμος”, “Τοπίο στην ομίχλη”) τις μνήμες και τον χρόνο, την διαρκή περιπλάνηση, τα σύνορα (“Το Μετέωρο Βήμα του Πελαργού”, “Το βλέμμα του Οδυσσέα”, “Μια αιωνιότητα, μια μέρα”) τους απολογισμούς της ζωής και τις αέναες επιστροφές των ηρώων του σε κόσμους υπαρξιακά αδικαίωτους, ή στοιχειωμένους από τα φαντάσματα της ιστορίας.

Ευθύτατη άλλωστε υπήρξε και η αναμέτρηση των πρωταγωνιστών του με κυρίαρχα τα ζητήματα της ιδεολογίας, των κοινωνικών οραμάτων, των αδικαίωτων αγώνων, των συλλογικών διαψεύσεων, των υπαρξιακών συντριβών…

Τα αργά και “κολλημένα” πλάνα σε σταθμούς τραίνων, λίμνες, ποτάμια, χιονισμένα και ομιχλώδη τοπία, ξενοδοχεία και θαλάμους αναμονής ανέδειξαν, αν μη τι άλλο, το ύφος μιας “αναστοχαστικής εικονοποιίας” που σηματοδότησε αυτό για το οποίο, εύγλωττα αναρωτιόταν, με άλλους όρους, ο σπουδαίος ποιητής και στιχουργός Άλκης Αλκαίος: «Πώς η Ιστορία γίνεται σιωπή;»

Αναμφίβολα η αισθητική, η θεματολογία, η τεχνοτροπία και γενικότερα η συνολική προσέγγιση του για τον κινηματογράφο αποτέλεσαν δομικά στοιχεία πάνω στα οποία ο Αγγελόπουλος διαμόρφωσε μια νέα δυναμική, η οποία κατάφερε να υπερβεί τα ελληνικά σύνορα, γοητεύοντας κριτικούς αλλά και το κοινό στην Ευρώπη και τον κόσμο.

Ο σπουδαιότερος Έλληνας κινηματογραφιστής

Ακόμα και αν σε ορισμένους η κινηματογραφική “γλώσσα” του φάνηκε δυσνόητη, πυκνή, απρόσιτη ή εμμονική, το παράδειγμά του υπήρξε μοναδικό, ευδιάκριτο και αυθύπαρκτο ως “ταυτοτικό” ιδίωμα, δημιουργώντας ένα διακριτό βλέμμα πάνω στους ανθρώπους, στους τόπους και στα τοπία, στις ιδέες και στα πράγματα.

Δεν έλειψαν άλλωστε ούτε η εγχώρια κριτική, ούτε οι ιδεοληπτικές επιθέσεις εναντίον του μεγάλου αυτού σκηνοθέτη, αποδεικνύοντας το πόσο μικρόψυχα ή ανώριμα ο συντηρητισμός δύναται να φερθεί σε δημιουργούς που το όραμά τους υπερβαίνει το αφήγημα, τους μύθους και τα “ιερά τοτέμ” ενός μίζερου και έγκλειστου φαντασιακού. Δεν ήταν άλλωστε η πρώτη φορά που αυτό συνέβαινε στη χώρα μας.

Στην περίπτωση όμως του Αγγελόπουλου η ζυγαριά έγειρε δίκαια προς την πλευρά της αναγνώρισης της αξιοσύνης του σκηνοθέτη, αφού η εγχώρια και κυρίως η διεθνής επιτυχία του ανέδειξαν το αισθητικό του παράδειγμα, καθιστώντας τον έναν από τους σπουδαιότερους Έλληνες κινηματογραφιστές κινηματογραφιστές (κατά τη προσωπική μου γνώμη ο σπουδαιότερος) με την μεγαλύτερη απήχηση στο παγκόσμιο στερέωμα. Ο Αγγελόπουλος συνεχίζει να αποτελεί μια εξέχουσα μορφή του ελληνικού σινεμά.

Τα έργα του συνιστούν μνημειώδη “κινηματογραφικά δοκίμια” που αν μη τι άλλο ως περιεκτικά “σύμπαντα σημείων” απαιτούν το δικό τους χρόνο, αλλά και τα κατάλληλα εργαλεία, για να κατανοηθούν, να ερμηνευθούν, να αναλυθούν με επάρκεια και πληρότητα και το κυριότερο να καταστούν αντικείμενο αισθητικής και διανοητικής απόλαυσης. Είναι σαφές πως η μνήμη μας θα επιστρέφει διαρκώς στο έργο του μεγάλου αυτού Έλληνα κινηματογραφιστή, με τη βεβαιότητα πως το αποτύπωμά του θα παραμένει ανεξίτηλο, τόσο στην πολιτισμική κληρονομία του τόπου μας όσο και διεθνώς.