Το χαμόγελο της Τζοκόντα σε… ελληνιστικά νομίσματα

Με την παρακμή της δυναστείας των Μωριέων στην Ινδία, το κίνημα του Βουδισμού αντιμετωπίζει την απροκάλυπτη εχθρότητα των Βραχμάνων, που αγωνίζονται με κάθε μέσον να περιορίσουν την επιρροή του. Παρακάτω, βλέπουμε απεικόνιση του Ευθυδήμου Ι σε αργυρό τετράδραχμο, του ανθρώπου που εμπνέεται το σχέδιο της μεγάλης κλίμακας επέμβασης στην Ινδία. Το χαρακτηριστικό του ιδιότυπο ημι-ειρωνικό μειδίαμα αυτοσαρκασμού συναντάται και σε άλλα ελληνιστικά νομίσματα.

Αποτελεί μία έκφραση που αναιρεί την συνηθισμένη αυστηρή σοβαροφάνεια των ηγεμόνων και πρόκειται να αποτελέσει ένα ιδιόμορφο σήμα κατατεθέν στις απεικονίσεις των μεταγενέστερων Ελλήνων ηγεμόνων της περιοχής, για να επαναληφθεί και στο πρόσωπο του Βούδα (British Museum). Δεξιά, αργυρό τετράδραχμο του συγγενούς του Αντιμάχου Ι, στο οποίο επαναλαμβάνεται εντονότερα το ιδιότυπο ημι-ειρωνικό μειδίαμα αυτοσαρκασμού του Ευθυδήμου Ι, με το διαμέτρου 32 χιλιοστών νόμισμα να θεωρείται από τα αριστουργήματα της ελληνιστικής χαρακτικής. Ο Έλληνας ηγεμόνας εμφανίζεται με την παραδοσιακή μακεδονική καυσία που εξελίσσεται στο αφγανικό pakol, με το μονόγραμμα να δηλώνει το νομισματοκοπείο της Οφιανής, της Αλεξανδρείας υπό τον Καύκασο (MIG 124b, Bop 1D, Roma Numismatics).

Προς τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του ΙΙ προχριστιανικού αιώνα, εμφανίζονται οι πρώτες σοβαρές αναταράξεις στην δυτική Ινδία και ειδικά στην Γανδάρα. Αν και σε γενικές γραμμές παραμένει ελληνο-βουδιστικό κέντρο, ο Vishnu και η λατρεία του που έχουν ενσωματωθεί στην μεταμόρφωση του Βραχμανισμού, διατηρούν ιδιαίτερα σοβαρά ερείσματα στον τοπικό πληθυσμό. Ο Βραχμανισμός αυτή την περίοδο αποκτά τον χαρακτήρα ενός θρησκευτικού κινήματος αντι-μεταρρύθμισης, με την επιστροφή στις αρχαίες παραδοσιακές αξίες, εκφράζοντας μία δυναμική αντίδραση στην άνοδο του Βουδισμού και στην συμμαχία των πολιτικά ενεργών οπαδών του με τους Έλληνες.

Τί συμβολίζει η ελεφαντοκεφαλή

Από τα ελληνιστικά νομίσματα ο αργυρός στατήρας, του Δημητρίου Ι, με την πρόσθια όψη να απεικονίζει τον Έλληνα ηγεμόνα με ελεφαντοκεφαλή που συμβολίζει την κατάκτηση της Ινδίας και το γνωστό πλέον μειδίαμα. Στην οπίσθια εικονίζεται ο Ηρακλής, το πρότυπο των κυνικών που εμφανίζεται με την λεοντή και την κορύνη, σε μία στάση που αντιγράφει άγαλμα του ήρωα που έχει εντοπισθεί κατά την διάρκεια σχετικά πρόσφατων ανασκαφών στην Αλεξάνδρεια Ωξειανή (Ai Khanum).

Ο άγνωστος χαράκτης αποδίδει ουσιαστικά σε μικρογραφία τον ανδριάντα και μάλλον χωρίς να το προσδοκά δημιουργεί μία παράσταση που αντιγράφεται από πάμπολλους γλύπτες που επιχειρούν να αποδώσουν εικαστικά την μορφή του προστάτη του Βούδα, bodhisattva Vajrapāṇi, με το μονόγραμμα να δηλώνει το νομισματοκοπείο της Οφιανής, της Αλεξανδρείας υπό τον Καύκασο (Classical Numismatic Group, Æ27).

Από τις διάφορες πηγές δεν συνάγεται με σαφήνεια η έκταση των διώξεων, αν και κατά πάσα πιθανότητα ο σφετεριστής του θρόνου των Μωριέων και δολοφόνος του τελευταίου της δυναστείας Brihadratha (187-185 π.Χ.), Pushyamitra Shunga καταστρέφει την περίφημη αίθουσα με το περιστύλιο του Ashoka στα Παλίβοθρα (Pataliputra-σύγχρονα Patna). Παράλληλα από τις αρχαιολογικές έρευνες στοιχειοθετείται πως στην εποχή του βανδαλίζεται και υφίσταται εκτεταμένες ζημίες το μοναστικό συγκρότημα Kukutarama, επίσης στα Παλίβοθρα, ένα εμβληματικό για την ισχύ της δυναστείας των Μωριέων κτιριακό συγκρότημα.

Ελληνιστικά νομίσματα

Αργυρό τετράδραχμο του Απολλοδότου Ι, με τον Έλληνα ηγεμόνα στην πρόσθια όψη να μειδιά ειρωνικά, κατά τα πρότυπα των ομολόγων του, φέροντας την παραδοσιακή μακεδονική καυσία. Στην οπίσθια εικονίζεται η Αθηνά –όπως και σε άλλα ελληνιστικά νομίσματα– ένθρονη να κρατά την Νίκη στο δεξιό της χέρι και η επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΠΟΛΛΟΔΟΤΟΥ, με το μονόγραμμα να δηλώνει το νομισματοκοπείο της Πευκελαώτιδος-Pushkalāvatī, η σύγχρονη Chārsadda προς την συμβολή του ποταμού Χόη (Kunar) με τον Ινδό (SNG ANS CNG coins).

Στην ΑŚΟΚΑVĀDĀNA, οι αξιωματούχοι του καταγγέλλονται έμμεσα για το κύμα των διώξεων, αφού συμβουλεύουν ότι από την στιγμή που ο Βουδισμός αποτελεί το κυρίαρχο ρεύμα στην επικράτεια και παραμένει αδύνατον να επαναληφθεί το επίτευγμα του Ashoka που ανακλάται στις 84.000 βουδιστικές στούπες του. Τότε σύμφωνα με την γνώμη ενός συμβούλου οφείλει να εκμηδενίσει το βουδιστικό κίνημα, καταστρέφοντας όλες τις στούπες του προκατόχου του.

Στην ελληνική πλευρά αποτελεί κοινό μυστικό πως οι διώξεις επιδεινώνουν το πολιτικό κλίμα, προκαλώντας αναβρασμό στις τάξεις των απλών ανθρώπων, που αναμφίβολα φροντίζουν να τροφοδοτούν με πληροφορίες τους Έλληνες που περιοδεύουν, κυρίως για λόγους εμπορικούς στις περιοχές τους. Αν και οι σύγχρονοι ιστορικοί αμφισβητούν την έκταση των διωγμών εναντίον των βουδιστών, δεν υπάρχει αμφιβολία ως προς το γεγονός ότι η άνοδος του Pushyamitra τουλάχιστον τους προβληματίζει σοβαρά και οπωσδήποτε δεν επιθυμούν να αποτελούν υπηκόους ενός φανατικά αφοσιωμένου στον Βραχμανισμό μονάρχη.

Κατά πάσα πιθανότητα υπάρχουν και άλλοι πολλοί που αντιτίθενται για περισσότερο πρακτικούς λόγους στην διακυβέρνηση της χώρας από έναν άνθρωπο με καταγωγή από τον Νότο, με την απουσία εθνικού αισθήματος στην Ινδία της εποχής, να υπερτονίζει ίσως το γεγονός ότι για τον Βορρά, ο Pushyamitra φαντάζει περισσότερο ξένος από τους Yavanas της Βακτρίας.

Τετράδραχμο του Μενάνδρου Ι

Αργυρό τετράδραχμο του Μενάνδρου Ι με τον Έλληνα ηγεμόνα στην πρόσθια όψη να μειδιά ειρωνικά κραδαίνοντας δόρυ, κατά τα πρότυπα των ομολόγων του και των προκατόχων του. Στην οπίσθια όψη εικονίζεται η Αθηνά Αλκίδημος, εξαπολύοντας κεραυνό και η επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΜΕΝΑΝΔΡΟΥ, με το μονόγραμμα να δηλώνει το νομισματοκοπείο της Οφιανής, της Αλεξανδρείας υπό τον Καύκασο (Bopearachchi 9D, HGC 12, 180).

Ο εμπνευστής της επέμβασης στην Ινδία Ευθύδημος Ι και οι διάδοχοί του αντιλαμβάνονται πως οι Βραχμάνοι προσφέρουν μία απίστευτη ευκαιρία για μία μεγάλης κλίμακας επέμβαση στην Ινδία και μάλιστα ευνοούνται και από το γεγονός ότι η συντριπτική ήττα του Αντιόχου ΙΙΙ στην Μαγνησία κατά το 189 π.Χ. από τις ρωμαϊκές λεγεώνες απομακρύνει τον κίνδυνο ενός αντιπάλου, με τον οποίο διατηρούν σχέσεις λυκοφιλίας.

Φαινομενικά τουλάχιστον εκτιμούν πως όσοι αντιτίθενται στην νέα δυναστεία των Shunga αποτελούν δυνητικά φίλους, ή ακόμα και συμμάχους τους, με τις αρχικά πολιτικές τους εκτιμήσεις να καταλήγουν στην στενή σχέση Ελλήνων και βουδιστών. Οπωσδήποτε στην φάση αυτή δεν πρόκειται για συμμαχία, όπως υποθέτει ο R. Grousset (SUR LES TRACES DE BUDDHA), κυρίως λόγω του ότι μία εξέλιξη αυτής της μορφής προϋποθέτει ρήξη και ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ Βραχμάνων και βουδιστών μεγάλης κλίμακας. Από την άλλη πλευρά ο φανατισμός και οι θεοκρατικές εντάσεις αντιτίθενται κατάφωρα στα ελληνικά πρότυπα και τις αξίες εκείνης της εποχής, προκαλώντας το κοινό αίσθημα.

Και δίγλωσσο τετράδραχμο

Αργυρό δίγλωσσο τετράδραχμο του Μενάνδρου Ι, με το γνωστό ειρωνικό μειδίαμα να κυριαρχεί στο πρόσωπο του Έλληνα ηγεμόνα που κραδαίνει δόρυ και περιβάλλεται από την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΜΕΝΑΝΔΡΟΥ. Στην οπίσθια όψη εικονίζεται η Αθηνά Αλκίδημος, κραδαίνοντας κεραυνό με την επιγραφή σε αλφάβητο Karaosţhī Māhārajasa/ trātasa Menandrāsa–Μεγάλου Βασιλέως Μενάνδρου Προστάτου, δηλαδή μεταφορικά Σωτήρος και το μονόγραμμα να δηλώνει το νομισματοκοπείο της Οφιανής, της Αλεξανδρείας υπό τον Καύκασο (MIG 221b, Bop 6A).

Από την άλλη πλευρά οι Έλληνες ηγέτες ουσιαστικά παρεμβαίνουν για να προσφέρουν πολιτική υποστήριξη τους αντιπάλους του Pushyamitra, οι οποίοι όμως στην πλειοψηφία τους είναι βουδιστές με αποτέλεσμα για τον απλό κόσμο στην Ινδία να εμφανίζονται αναπόφευκτα ως υπέρμαχοι του Βουδισμού. Μάλιστα ο τίτλος ΣΩΤΗΡΟΣ που εμφανίζεται στα ελληνιστικά νομίσματα του Απολλοδότου και του Μενάνδρου, κυριολεκτεί, όπως πιστοποιεί η υιοθέτησή του από τον Πτολεμαίο Λάγου μετά από την σωτήρια παρέμβασή του στην Ρόδο, που αποτρέπει δυναμικά την άλωση της πόλης από τον Δημήτριο Πολιορκητή, ή από τον Αντίοχο Ι που διασώζει την Μικρά Ασία από την καταστροφική εισβολή των Γαλατών.

Στην περίπτωση της Ινδίας οι δύο ηγέτες δηλώνουν σωτήρες, όπως ο Πτολεμαίος και ο Αντίοχος Ι, καθώς παρεμβαίνουν δυναμικά για να διασώσουν τον πληθυσμό από τις άγριες προθέσεις του Pushyamitra, αλλά οι κοινότητες που ευνοούνται από τις δραστικές τους ενέργειες αποτελούν κέντρα βουδιστών, με αποτέλεσμα ο δεσμός των Ελλήνων με το βουδιστικό κίνημα να εμφανίζεται πανίσχυρος και αδιάρρηκτος.

Αργυρή δραχμή της Αγαθοκλείας

Από άλλα ελληνιστικά νομίσματα, αναφέρουμε την αργυρή δραχμή της συζύγου του Μενάνδρου Ι Αγαθοκλείας, με την γυναίκα να εμφανίζεται στην πρόσθια όψη με διάδημα να μειδιά ειρωνικά, περιβαλλόμενη με την επιγραφή BAΣIΛIΣΣHΣ ΘEOTPOΠOY/AΓAΘOKΛEIAΣ. Στην οπίσθια εμφανίζεται ο διάδοχος Στράτων Ι, να μειδιά οπλισμένος και απευθύνοντας χαιρετισμό, με την επιγραφή σε αλφάβητο Karaosţhī στο σανσκριτικό ιδίωμα Pali, maharajasa tratarasa dhramikasa stratasa- Μεγάλου Βασιλέως Στράτωνος Προστάτου, δηλαδή μεταφορικά Σωτήρος, Δικαίου και το μονόγραμμα να δηλώνει το νομισματοκοπείο της Οφιανής, της Αλεξανδρείας υπό τον Καύκασο (MIG 303a, Bop 2A).

Μία ιδιαίτερη λεπτομέρεια αφορά τον Ευθύδημο Ι, καθώς με αφετηρία τα ελληνιστικά νομίσματα με το πρόσωπό του, όπως και των απογόνων του και του Μενάνδρου, φιλοτεχνημένα από τον ίδιο χαράκτη και ίσως κάποιους μαθητές του, αποτελούν κατά κοινήν ομολογία τα ωραιότερα ελληνιστικά έργα τέχνης στον τομέα των προσωπογραφιών. Το κοινό τους χαρακτηριστικό, ένα ιδιότυπο ημι-ειρωνικό μειδίαμα αυτοσαρκασμού, που επαναλαμβάνεται από τον Leonardo da Vinci στην περίφημη Mona Lisa, δεν έχει καμμία σχέση με το κενό περιεχομένου αρχαϊκό χαμόγελο των Κούρων, που επανεμφανίζεται στα πορτραίτα των Σελευκιδών.

Αργυρή δραχμή του Μενάνδρου ΙΙ, εγγονού του Μενάνδρου, με τον ηγεμόνα στην πρόσθια όψη να φέρει διάδημα κραδαίνοντας δόρυ και το απαραίτητο ειρωνικό μειδίαμα, ενώ περιβάλλεται με την επιγραφή BAΣIΛEΩΣ ΔIKAIOY/ΜΕΝΑΝΔΡΟΥ. Στην οπίσθια όψη εικονίζεται ο Ζεύς ένθρονος να κρατά την Νίκη που φέρει διάδημα και ο οκτάκτινος τροχός, το βασικό σύμβολο του Βουδισμού, με την επιγραφή σε αλφάβητο Karaosţhī στο σανσκριτικό ιδίωμα Pali, Māhārajasa Dhramikasa/Menandrāsa, δηλαδή Μεγάλου Βασιλέως Ακολούθου του Dhárma, Μενάνδρου, ενώ το μονόγραμμα δηλώνει το νομισματοκοπείο των Ταξίλων (British Museum).

Το μειδίαμά τους αποτελεί μία έκφραση που αναιρεί την συνηθισμένη αυστηρή σοβαροφάνεια των ηγεμόνων, ανακλώντας το αίσθημα κάποιων ανθρώπων που εμφανίζονται να μην αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα σοβαρά τον εαυτό τους, αν και στα έργα και τις πράξεις τους αποδεικνύονται εξαιρετικά δυναμικοί, αποτελεσματικοί, στιβαροί και σοβαροί, διαψεύδοντας όλους όσους προβάλλουν μία γενικά αποδεκτή άποψη για τον εκφυλισμό του ελληνικού κόσμου.

Η έκφραση του Βούδα

Εκτός από ελληνιστικά νομίσματα, η περίεργη και μάλλον μοναδική έκφραση αντιγράφεται στο πρόσωπο του Βούδα, προκαλώντας την ανάδυση μίας πληθώρας αναλύσεων και μελετών που επιχειρούν να αποκαλύψουν το μυστικό του μειδιάματος και τους λόγους που υιοθετείται από τους μεταγενέστερους γλύπτες, αν και στην πραγματικότητα απλώς μεταφέρουν ένα ιδιότυπο χαρακτηριστικό των σωτήρων του βουδιστικού κινήματος, όπως απεικονίζεται στα νομίσματά τους.

Ο Σμαραγδένιος Βούδας, αγαλματίδιο ύψους 66 cm, που αναπαριστά τον ιδρυτή του Βουδισμού σε στάση λωτού να διαλογίζεται, διατηρώντας το ημι-ειρωνικό μειδίαμα αυτοσαρκασμού των σωτήρων του Βουδισμού. Το επίθετο σμαραγδένιος αφορά το χρώμα και όχι το υλικό, από την στιγμή που η πρώτη ύλη είναι ο πράσινος ίασπις, ένας γνωστός ημιπολύτιμος λίθος με επενδύσεις χρυσού που αναπαριστούν τα κοσμήματά του.

Μεταφέρεται από την Ινδία στην Ταϊλάνδη κατά τον XV μεταχριστιανικό αιώνα και φυλάσσεται στο Ιερό του Σμαραγδένιου Βούδα (Wat Phra Kaew) στους κήπους του βασιλικού ανακτόρου της Μπανγκόκ. Οι θρύλοι που διασώζονται σε διάφορες πηγές, όπως στις JINAKALAMALI και AMARAKATABUDDHARUPANIDANA και ειδικά στην RATANABIMBAVAMSA, γραμμένη από τον Brahmarājapañña, κατά τον XV μεταχριστιανικό αιώνα, επιμένουν πως το αγαλματίδιο κατασκευάζεται το 143 π.Χ. από τον βουδιστή φιλόσοφo και μοναχό Nagasena με εντολή του Μενάνδρου Ι, στα Παλίβοθρα (Fred S. Kleiner, Editor, GARDNER’S ART THROUGH THE CENTURIES: NON WESTERN ART SINCE 1300, Gengage Learning, σελ. 1045).