Τσίλλερ: ο άνθρωπος που ομόρφυνε την Αθήνα – Ένας αιώνας από τον τραγικό θάνατό του

Πριν από 100 χρόνια, το 1923, έφυγε από τη ζωή στο Πτωχοκομείο Αθηνών, βουτηγμένος στα χρέη, ο Γερμανός αρχιτέκτων Ερνέστος Τσίλλερ (Ernst Moritz Theodor Ziller). Είχε γεννηθεί το 1837 και είχε έρθει στην Ελλάδα το 1861. Σχεδίασε και οικοδόμησε στη χώρα μας γύρω στα 500 κτήρια! Όμως το σπίτι και κατόπιν γραφείο του στην οδό Μαυρομιχάλη 4, που για να τα βγάζουν πέρα οι δύο κόρες του το είχαν μεταβάλει σε ξενώνα κυριών με τρία ημερήσια γεύματα, έφτασε να υποθηκευθεί και να εκποιηθεί 150.000 δραχμές, το 1912…

Την τραγική πορεία ζωής και δημιουργίας του σπουδαίου αυτού ανθρώπου ήρθε να την αποκαταστήσει με αγάπη, μέσα από τις δικές του χειρόγραφες αναμνήσεις στη γερμανική γλώσσα, η συνάδελφος Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη (1950) στην δίγλωσση (ελληνική-γερμανική), προσεγμένη από όλες τις πλευρές, μονογραφία της (Peak Publishing, Αθήνα 2020). Στις σελίδες της μονογραφίας εκτυλίσσεται, με συμπάθεια και με αγάπη προς τον άνθρωπο Τσίλλερ, αλλά και με την ακρίβεια της επιστημονικής μελέτης και με το διαυγές ύφος της μετάφρασης, η δραματική ιστορία του.

Χαρακτηριστικό των ιδιαιτέρως δυσχερών συνθηκών διαβίωσης της οικογένειας του Τσίλλερ κατά τον Μεσοπόλεμο είναι το ότι το 1938-39, με πρωτοβουλία και με συμβολή της κόρης του, ζωγράφου Ιωσηφίνας/Φιφής Δήμα-Τσίλλερ (1880-1965), οργανώθηκε έκθεση των καταλοίπων του στην αίθουσα τέχνης Στρατηγοπούλου στην Αθήνα, προκειμένου να πωληθούν! Έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια για να συγκροτηθεί από το υπόλοιπο των εκθεμάτων του 1938-39 το Αρχείο Τσίλλερ στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου.

Το 1961 ο διευθυντής της Μαρίνος Γ. Καλλιγάς (1906-1985), μεγαλωμένος σε αθηναϊκό μέγαρο όπου είχε βάλει το χέρι του ο Τσίλλερ, προχώρησε σε αγορά τους, την οποίαν ακολούθησε η ταξινόμησή τους. Άλλα σχέδια του Τσίλλερ βρίσκονται στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στο Εθνικό Θέατρο, στο Μουσείο Μπενάκη, στη Δημοτική Πινακοθήκη Πατρών, στη Ζάκυνθο, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους Κυκλάδων, καθώς και σε ιδιώτες. Το 1973, με αφορμή την πεντηκονταετηρίδα του θανάτου του Τσίλλερ, ο διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης Δημήτριος Ε. Παπαστάμος (1923-2008) οργάνωσε έκθεση αρχιτεκτονικών σχεδίων και υδατογραφιών του Τσίλλερ στην Εθνική Πινακοθήκη.

Φωτοαντίγραφα του γερμανικού τετραδίου των αναμνήσεών του, που το αγόρασε τότε η Εθνική Πινακοθήκη από τον πενόμενο γιο του Τσίλλερ Βάλτερ (γ. 1895), με ενέργειες του Παπαστάμου, όπως μας πληροφορεί στο βιβλίο του “Ερνέστος Τσίλλερ: Προσπάθεια μονογραφίας” (Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα 1973), τα εντόπισε η ίδια σε δύο φακέλους στο Αρχείο Τσίλλερ στη Βιβλιοθήκη της Εθνικής Πινακοθήκης, με περικοπές και με σημειώματα από τις αναμνήσεις του, προσθήκες της κόρης του Ιωσηφίνας, που τις έχει παρουσιάσει σε έκδοση η Κασιμάτη το 1997 (Libro). Το γερμανικό χειρόγραφο χρονολογείται το 1911-14, χωρίς να αποκλείονται μεταγενέστερες αναθεωρήσεις.

Από τη Βιέννη στην Αθήνα

Εγγονός αρχιτεχνίτη ξυλουργού και γιος αρχιτέκτονα, με καταγωγή από τη Δρέσδη, έχοντας σπουδάσει από το 1855 έως το 1858 στο Πολυτεχνικό Τμήμα της Βασιλικής Σχολής Οικοδομικών Επαγγελμάτων της πόλης. Συνέχισε το 1858 στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δρέσδης. Η γνωριμία του με τον Βιεννέζο αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνζεν (Theophil von Hansen, 1813-1891) θα αποβεί μοιραία ως προς τη σχέση του με την Ελλάδα.

Το 1861 ο Τσίλλερ ταξιδεύει από τη Βιέννη στην Αθήνα για να εργαστεί στην ανέγερση της Ακαδημίας Αθηνών, που τη χρηματοδοτούσε ο βαρόνος Σίμων Γ. Σίνας (1810-1876) και την είχε αναλάβει ο Χάνζεν. Στην Αθήνα των 42.000 κατοίκων ο Τσίλλερ δεν παρέλειψε να ενδιαφερθεί για τις αρχαιότητες της Ακρόπολης, που τις μελετούσε ο Καρλ Μπέτιχερ (Karl Gottlieb Wilhelm Bötticher, 1806-1889).

Το 1864 πήγε στην Τροία, όπου διενήργησε έρευνα και ανασκαφές, τροφοδοτώντας αργότερα με τα σχέδιά του τον ανασκαφέα του Σλήμαν (Heinrich Schliemann, 1822-1890). Τον ίδιο χρόνο αποφάσισε να ανασκάψει το Παναθηναϊκό Στάδιο, κάτι που το υλοποίησε από το 1868 έως το 1870, αγοράζοντας την περιοχή του Σταδίου από τον κτηματία, πρώην δήμαρχο Αθηναίων Ιωάννη Κόνιαρη (1801-1872)  για 2.000 δρχ.

Η άνοδος και η πτώση

Τον Αύγουστο του 1872 διορίστηκε καθηγητής της Αρχιτεκτονικής και της Οικοδομικής στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, διδάσκοντας έως τον Φεβρουάριο του 1883, οπότε απολύθηκε λόγω παρεξηγήσεως η οποία αφορούσε στην ανοικοδόμηση του εκθεσιακού κτηρίου του Ζαππείου.

Το 1876 ανήγειρε πολλές κομψές κατοικίες στην έρημη αριστερή ακτή της Καστέλας, ανάμεσα στις οποίες του Πατσιάδου, στην πλατεία Αλεξάνδρας και Ακτή Κουντουριώτου, παλαιό καφενείο Καραντάση. Η πληθώρα των εκεί κτηρίων του έδωσε την επωνυμία στην περιοχή “Συνοικία Τσίλλερ”. Την προσφορά του στην Αθήνα την τίμησε ο Δήμος Αθηναίων το 1921 (πράξη 3249 Δημοτικού Συμβουλίου), με την ονοματοθεσία οδού του στη συνοικία του Αγίου Λουκά Πατησίων.

Ο Τσίλλερ κατά τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα αναγκαζόταν να υπογράφει από ανάγκη σχέδια κτηρίων, όπως αυτό του Θ. Ευθυμίου (βλ. παρακάτω φωτογραφία), προκειμένου να εξοικονομεί τα προς το ζην. Κάποτε ίσως διακρίνεται στην αμυδρή υπογραφή του μια κάποια δυσφορία… Αθηναίοι τον θυμούνταν, σε προχωρημένη πλέον ηλικία, κάθε δειλινό, στο καφενεδάκι της Δεξαμενής να συζητάει για αρχιτεκτονική, αρχαιολογία και τέχνη.

Οι καινοτομίες του Τσίλλερ

Σημαντικά οικοδομήματα που επέβλεψε ή οικοδόμησε ο Τσίλλερ είναι η Ακαδημία Αθηνών, η Εθνική (Βαλλιάνειος) Βιβλιοθήκη, το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, το Εθνικό (Βασιλικό) Θέατρο, το Θέατρο “Απόλλων” Πατρών, το προσεισμικό Δημοτικό Θέατρο Ζακύνθου “Φώσκολος”, το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, το Προεδρικό Μέγαρο (Ανάκτορα), το Δημαρχείο Ερμούπολης, η Δημοτική Αγορά Πύργου, οι οικίες Σλήμαν (Ιλίου Μέλαθρον), Μελά (Κεντρικό Ταχυδρομείο), Κούπα, Σταθάτου (πτέρυγα Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης), Συγγρού, Καλαμάρα, Κοντοζουδάκη και Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, οι ναοί Αγίας Τριάδος Αθηνών, Αγίας Μαρίνας Βέλου Κορινθίας, Αγίου Αθανασίου Πύργου, Αγίου Ιωάννου Μαρκόπουλου Αττικής, Φανερωμένης Αιγίου, το μαυσωλείο Σλήμαν στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών, κ.ά.

Στα αρχιτεκτονικά έργα του ενσωμάτωνε με αρμονικό τρόπο γλυπτά στοιχεία ή χρώματα στις προσόψεις κτηρίων του, κορνίζες, τόξα ή ευθείες στα θυρώματά τους, δίνοντας την αίσθηση της κίνησης στις επιφάνειές τους. Τολμηρός, υιοθέτησε νωρίς βιομηχανικής παραγωγής τεχνολογικά δεδομένα, όπως την εισαγωγή της αντισεισμικής δομής με τούβλα.

Η διεξοδική μονογραφία περιλαμβάνει, εκτός των αναμνήσεων, κεφάλαια για την έσχατη οικονομική ένδεια στην οποίαν είχε περιέλθει η οικογένεια Τσίλλερ, επιλογή αναφορών στον ημερήσιο και στον περιοδικό Τύπο από το 1908 έως το 1939, επίμετρο από την ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας της Θεατρικής Αρχιτεκτονικής και Σκηνογραφίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (1943), που αξιολογεί την προσφορά του Τσίλλερ και σταθμίζει τη συμβολή της μονογραφίας.

Επίσης, η μονογραφία περιλαμβάνει και παράρτημα από το Αρχείο Τσίλλερ στην Εθνική Πινακοθήκη (με διπλώματα και με διακρίσεις του, με μία επιστολή του Χάνζεν προς εκείνον, με χειρόγραφες σελίδες του Τσίλλερ στον φάκελο Τσίλλερ, με δημοσιεύσεις του στην εφημερίδα “Εστία” και σε γερμανικά περιοδικά), και συναφή βιβλιογραφία. Την προσεγμένη έκδοση ολοκληρώνει το πολύ ενδιαφέρον εικονογραφικό υλικό.