Ο Καποδίστριας, η Επανάσταση και τα ευρωπαϊκά σαλόνια

«Η υπόθεσις της πατρίδας είναι και θα είναι πάντοτε υπόθεσις ιδική μου. […] Σκεφθήτε εξ’ άλλου, ότι η αναγέννησις και η αληθής ανεξαρτησία ενός λαού δεν δύναται να είναι, ειμή το μόνον και ίδιον έργον του. Η εξωτερική βοήθεια δύναται να την στερεώσει, ουδέποτε να την δημιουργήση» (Ιδιωτική επιστολή του Ιωάννη Καποδίστρια στον Διονύσιο Ρώμα, 6/18 Απριλίου 1821)

Στις 15/27 Ιανουαρίου του 1820 ο Εμμανουήλ Ξάνθος (ένας εκ των τριών ιδρυτικών μελών της Φιλικής Εταιρείας) φθάνει στην Αγία Πετρούπολη για να προσεγγίσει τον υπουργό εξωτερικών του Τσάρου Αλέξανδρου Α’, τον κόμη Ιωάννη Καποδίστρια και να του μεταλαμπαδεύσει τον αξονικό στόχο της Φιλικής Εταιρείας –πολιτική και επιμελετειακή οργάνωση του αγώνα της Εθνικής Παλλιγγενεσίας.

Στην κατ’ ιδίαν συνάντησή τους (17/29 Ιανουαρίου 1820) ο πρώτος, του αποκάλυψε την οργανωτική-λειτουργική δομή της Εταιρείας, προδηλώνοντάς του, την αναγκαιότητα της ένοπλης κατάλυσης της Οθωμανικής δεσποτείας και ζητώντας του, να ηγηθεί του εγχειρήματος.

Για μια σειρά από λόγους και αιτίες που συνδέονται με τη διαμορφωθείσα διεθνή τάξη της εποχής, τον Κονσέρτο των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, απόρροια της διάσκεψης της Βιέννης (1814-1815), καθώς και τις αντικειμενικές δυσκολίες (προάσπιση του εδαφικού καθεστώτος στην Ευρώπη, ακόμη και με τη χρήση ένοπλης βίας από τις δυνάμεις της Ιερής Συμμαχίας) που ενείχε οποιαδήποτε απόπειρα ένοπλης διαμφισβήτησης του Οθωμανικού εδαφικού καθεστώτος, ο Καποδίστριας θα αρνηθεί πάσα ανάμειξη στην σχεδιαζόμενη Ελληνική επανάσταση.

Γιατί όπως χαρακτηριστικά θα επισημάνει λίγους μήνες αργότερα, τον Μάιο του 1820, στον απεσταλμένο των προκρίτων και αρχιερέων της Πελοποννήσου, Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο: «… το ελληνικό έθνος, […], πρέπει πρώτον να φωτισθή δια συστάσεως σχολείων και μετά δέκα πέντε και είκοσι χρόνους, εάν ευρεθεί αρμοδια περίστασης και συμπέση κήρυξις πολέμου της Ρωσίας κατά της Τουρκίας, τότε θέλει φροντίσωμεν».

Ποιοι είναι όμως οι αντικειμενικοί λόγοι και αιτίες που οδήγησαν τον Κερκυραίο πολιτικό-διπλωμάτη στην αποφυγή της άμεσης συμμετοχής του, στην αξίωση ανεξαρτησίας του Ελληνισμού;

Η Ευρώπη δεν γνωρίζει Έλληνες

Σπεύδοντας να προδηλώσουμε την απάντησή μας, θα επισημάνουμε τις δύο διαστάσεις του ελληνικού εγχειρήματος, τη διεθνή και την εσωτερική, τις οποίες καλείται ο Καποδίστριας να συνυφάνει με την τεχνική της διπλωματικής του πράξης, αρχικά ως εξέχον μέλος της Ρωσικής διπλωματικής αποστολής στο συνέδριο της Βιέννης και εν συνεχεία ως Γραμματέας (υπουργός Εξωτερικών) της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (1815).

Εκκινώντας από το Συνέδριο της Βιέννης και κατά σειρά στα Συνέδρια του Άαχεν (1818), Τροππάου (1820) και Λάυμπαχ (1821), ο Καποδίστριας, θα επιζητήσει τη διεθνή αναγνώριση του ελληνικού έθνους και εν συνεχεία τη διεθνή νομιμοποίηση του αγώνα της παλιγγενεσίας. Αναλυτικότερα, σε μια εκ των διασκέψεων του συνεδρίου του Βιέννης, ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, με την συγκατάθεση του Τσάρου Αλέξανδρου Α’, έθεσε το ζήτημα των υπόδουλων Ελλήνων.

Τότε τόνισε πως «είναι χρέος των βασιλιάδων να προνοήσουν για την απαλλαγή των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό που τους οδήγησε στην εξαθλίωση, με αποτέλεσμα να απειλούνται με εξόντωση», για να τον διακόψει ο Αυστριακός υπουργός Εξωτερικών (1809-1821) και μετέπειτα Καγκελάριος (1821-1848), Κλέμενς φον Μέτερνιχ, λέγοντας «ότι η Ευρώπη δεν γνωρίζει Έλληνες. Γνωρίζει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, κάτω από εξουσία της οποίας βρίσκονται οι αποκαλούμενοι Έλληνες».

Συνακόλουθα, ως επικεφαλής της ρωσική διπλωματίας, από το 1815, θα επιζητήσει τη πολιτικοδιπλωματική υποστηρίξη του Τσάρου Αλέξανδρου Α’ για να μεταβάλλει την ευρωπαϊκή ισορροπία ισχύος. Αυτό θα πραγματοποιούνταν μέσω της αναδιαμόρφωσης/αντικατάστασης της οργανωτικής δομής της ευρωπαϊκής τάξης πραγμάτων (Ιερή Συμμαχία-Τετραρχία) από ένα πανευρωπαϊκό διεθνή θεσμό. Αυτός ο θεσμός θα συναποφάσιζε για τις «τύχες των κρατών και των λαών της Ευρώπης. Έτσι, θα αποφεύγονταν οι επεκτατικές κινήσεις των μεγάλων δυνάμεων και θα επιβαλλόταν διαρκής ειρήνη».

Επηρεάζοντας τον τσάρο

Επιπρόσθετα, θα εγείρει το ζήτημα της εγκαθίδρυσης συνταγματικών θεσμών, ως αποτελεσματικό μηχανισμό για τον περιορισμό των επαναστατικών κινημάτων. «Τα συντάγματα θα παρείχαν στους λαούς δυνατότητες πολιτικής σταθερότητας, γιατί, ενώ θα περιόριζαν το δεσποτισμό, θα καθόριζαν τα νόμιμα κοινωνικά δικαιώματα των ανθρώπων και έτσι θα προλάβαιναν την προσφυγή στην επανάσταση».

«Οι κυβερνήσεις έπρεπε να θεμελιώνουν το έργο τους επάνω στους νόμους, να αγρυπνούν και να πολεμούν για τον περιορισμό της αυθαίρετης εξουσίας. Ο διαφωτισμός και ο πολιτισμός προϋποθέτουν τη θεμελίωση του κυβερνητικού καθεστώτος επάνω στη διατήρηση των ηθών και των εθίμων των λαών και τη δύναμη του νόμου».

Ωστόσο η εκδήλωση των επαναστατικών κινημάτων στο Πεδεμόντιο και στη Νάπολι της Ιταλίας, θα κινητοποιήσουν τις δυνάμεις της διεθνούς των Μοναρχιών, αρχικά στο Τρόπαου και εν συνεχεία στο Λάυμπαχ, για την επέμβαση και αποκατάσταση του status quo ante. Την ίδια ακριβώς περίοδο, οι ηγεμόνες της Ευρώπης ενημερώνονται για την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης στη Μολδοβλαχία, γεγονός που θα συνωθήσει τον Τσάρο Αλέξανδρο Α’ στην επίσημη καταδίκη της, με επιστολή που συνέταξε ο ίδιος ο Καποδίστριας προς τον Υψηλάντη.

Ωστόσο, ο Κερκυραίος διπλωμάτης θα προασπίσει το δικαίωμα της αυτονομίας-ανεξαρτησίας του υπόδουλου Ελληνισμού, ζητώντας από τον Τσάρο να αναγνωρίσει την ουσιώδη διαφοροποίηση μεταξύ της Ιταλικής και Ελληνικής περίπτωσης, «Οι Έλληνες,[…], εξεγειρόμενοι μαζικά εναντίον του καταπιεστή τους (του σουλτάνου), θα ήταν δυνατόν να συγκριθούν με τους καρβονάρους, με τους Ιταλούς συνωμότες, που ο Αλέξανδρος μισούσε το «ιακωβίνικο» πνεύμα και ζητούσε τη συντριβή τους στις συνεδριάσεις του Laybach; Κανένας δεσμός δεν είχε υπάρξει ποτέ μεταξύ των τριών χερσονήσων της Μεσογείου».

Στην εγκύκλιο που δημοσιεύθηκε με το πέρας των εργασιών του Συνεδρίου στο Λάυμπαχ, διακηρύσσονταν ότι οι μονάρχες της Ευρώπης: «θεωρώντας σαν άκυρη κάθε δήθεν μεταρρύθμιση που ενεργείται με ωμή βία, θα ενεργήσουν εκ συμφώνου στα γεγονότα της Νεάπολης, του Πεδεμοντίου, και σ’ εκείνα ακόμη που κάτω από περιστάσεις πάρα πολύ διαφορετικές, αλλά με συνδυασμούς εξ’ ίσου εγκληματικούς, είχαν αρχίσει να παραδίδουν το ανατολικό τμήμα της Ευρώπης σε ταραχές, των οποίων οι συνέπειες δεν έχουν εκτιμηθεί ακόμη».

Εσωτερική πολιτική 

Ανάλογα και αντίστοιχα με τη χρήση της διπλωματικής του πράξης, ο Καποδίστριας επέδειξε ιδιάζουσα σημασία στο έργο της εσωτερικής πολιτικής, οικονομικής και στρατιωτικής ανασύνταξης του υπόδουλου Ελληνισμού, ευθύς με τη σύσταση της Φιλόμουσου Εταιρείας, της οποίας θα γίνει κοινωνός των θεμελιωδών της αρχών –ανάπτυξη της παιδείας των υπόδουλων Ελλήνων, διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και εδραίωση του Φιλελληνισμού στην Ευρώπη– σπεύδοντας να ιδρύσει μια αντίστοιχη, ομώνυμη εταιρεία, υπό την προστασία του Τσάρου Αλέξανδρου, στη Βιέννη, το 1814.

Υπό αυτό το πρίσμα, θα πρέπει να ειδωθεί η ανώνυμη, εγκύκλια επιστολή του, προς τους Έλληνες, (6/18 Απριλίου του 1819), αναγάγοντάς σε ακρογωνιαίο λίθο της προπαρασκευαστικής οργάνωσης της Ελληνικής Επανάστασης την φιλολογική και ηθική εκπαίδευση. Ορίζοντας ως αντικειμενικό σκοπό της δεύτερης : «νά προβάλει τούς ἀνθρώπους, πού εἶναι ἄξιοι σεβασμοῦ καί ἐμπιστοσύνης ἐκ μέρους τοῦ ἔθνους, ἀφετέρου δέ νά συνηθίσει σταδιακά τό ἔθνος νά σέβεται, νά ἀκούει καί νά πιστεύει αὐτούς τούς ἀνθρώπους».

Οι αναγκαίες συνθήκες

Τοιουτοτρόπως σε μια σειρά από υπομνήματά του, προς τους Έλληνες (Αύγουστος/Σεπτέμβριος 1822) και τον Τσάρο Άλεξανδρο Α’ (17.7.1821), καταδεικνύει τις ικανές και αναγκαίες συνθήκες για την ευόδωση του αγώνα της παλλιγγενεσίας, μεταξύ των οποίων εγράφονται οι εξής χαρακτηριστικές:
α) η αρχή της αυτοβοήθειας,
β) η άνθιση-ανάπτυξη της παιδείας (φιλολογική-ηθική),
γ) η εγκαθίδρυση κεντρικών πολιτικών, οικονομικών και στρατιωτικών δόμων,
δ) η ενίσχυση της εσωτερικής συνοχής του ελληνικού έθνους και
ε) η συγκρότηση μιας κεντρικής πολιτικής διοίκησης—εξουσίας, προς την κατεύθυνση της «ενός ανδρός αρχή».

«[…] πρέπει να διδάξωμεν τους ανθρώπους, οίτινες κυβερνούν τα πράγματα εις την Πελοπόννησον και Ελλάδα, ότι πρώτον χρέος των είναι να στήσουν εις ισχυράν βάσιν την ασφάλειαν του τόπου· αντί να εκτείνουν την ενέργειαν, πρέπει να την συγκεντρώσουν αντί να διασπείρουν τας δυνάμεις, πρέπει να τας ενώσουν, να τας κατασκευάσουν και να τας υποβάλουν εις ισχυράν παιδείαν. […] χρειάζεται με κάθε τρόπον να εύρωμεν ή να ζητήσωμεν αυτόν τον άνθρωπον, αυτόν τον μόνον αρχηγόν χωρίς τούτου δεν κατορθούται τίποτε· οι κίνδυνοι θέλουν πλησιάσει, και δεν θέλει είσθαι πλέον καιρός να συνδράμωμεν την δυστυχή μας πατρίδα. […] Εν όσω ο εχθρός είναι εις την Ευρώπην, πρέπει να προφυλαττώμεθα, και διά να πραφυλαχθώμεν, πρέπει να είμεθα δυνατοί. Αλλά δύναμις δεν γίνεται παρά συγκεντριζομένων όλων των μέσων, και ενεργουμένων μονοειδώς».

Πέρα και πάνω από τις οργανωτικές αρχές του εγχειρήματος της ελληνικής παλιγγενεσίας, ο  Καποδίστριας θα καταδείξει το θεμελιώδες διακύβευμα, στην εν τις πράγμασι αξίωση ανεξαρτησίας-ελευθερίας με την ανασύσταση των Ελληνικών πόλεων-κοινών. «Στοχάζομαι λοιπόν, ότι η κατασκευή των δημοσίων δυνάμεων εις τους ελευθερωθέντας τόπους πρέπει να είναι απλουστάτη και όσον το δυνατόν παρομοία με την παλαιάν των κατασκευήν. Οι νεωτερισμοί θέλουν κάμει περισσότερον κακόν παρά καλόν. Ο τόπος πρέπει να έχη μίαν διοίκησιν, τί μέλει αν αυτή η διοίκησις έχη τοιούτον ή άλλον σχήμα; Απαιτείται να είναι καλή και ισχυρά. Εις όλους τους καιρούς η της Ελλάδος διοίκησις ήτον πραγματικώς επιτροπική (representative)».

Καταλήγοντας, αποφαίνεται ότι μόνο με την συγκρότηση μιας συντεταγμένης -ολοκληρωμένης πρότασης πολιτικής «με τοιαύτας […] αρετάς, με τοιαύτην ανδρείαν, με φρόνιμον διοίκησιν, με ομόνοιαν, πειθαρχίαν, δικαιοσύνην, και με τα άλλα προτερήματα του χριστιανού, του Έλληνος και του καλού πολίτου, και με την εισαγωγήν μάλιστα των ευρωπαϊκών πολεμικών μέσων» δύναται να οικοδομήσουν οι Έλληνες, σε στέρεες βάσεις την ελευθερία-ανεξαρτησία τους και να γίνουν «περίβλεπτοι και όνομαστοί εις όλον τον κόσμον» προετοιμάζοντας για τα γεράματα και τα τέκνα τους «ζωήν ευδαίμονα και μακαρίαν».