Ποιον θεωρούσε ο Βασίλης Βασιλικός μάγιστρο των παρασκηνίων στην Ελλάδα

Το έργο που δημιούργησε ο Βασίλης Βασιλικός συνιστά μεγάλης σημασίας αποκαλυπτική τομή στην ιστορική εξέλιξη της νεοελληνικής κοινωνίας. Δεν μόνο το μνημειώδες “Ζ”, με το οποίο ως εν αναγλύφω προβάλλονται κρατικοί μηχανισμοί λίγο-πολύ άγνωστοι στο ευρύ κοινό. Είναι και οι αφορισμοί του, που ευκρινώς προσφέρουν την εικόνα καταστάσεων της δεκαετίας του 1950 και 1960 οι οποίες, παρά τα φαινόμενα, συνεχίζουν να δίνουν τον τόνο στην καθημερινότητά μας.

Ο πόνος που ο πρόσφατα χαμένος Λογοτέχνης εκφράζει για τα κορίτσια του τόπου μας, που πουλάγανε τα μαλλιά τους για να γίνουν περούκες, το οιονεί αιματηρό ερώτημα: “Σε τι διαφέρει η Ελλάδα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα από εκείνη του Όθωνα;” και η αποκάλυψη των συμπλεγματικών καταστάσεων που διέπουν τη συμπεριφορά φορέων εξουσίας – όλα αυτά ανοίγουν τον δρόμο προς την εθνική μας αυτογνωσία.

Ένας από τους ελάχιστους που, μέχρι σήμερα, έστερξαν να βαδίσουν στον δρόμο αυτόν υπήρξε ο Γιάννης Βούλτεψης, ο οποίος τόσο ωραία περιγράφεται στο “Ζ”. Αυτός κατονόμασε όσους υπό χαριτωμένα ψευδώνυμα κατέδειξε στο έργο του ο Βασιλικός, έκανε μια “τυχαία” αναφορά στον οργανωτικό εγκέφαλο της θανάτωσης του Λαμπράκη και – το σπουδαιότερο! – συνέδεσε τη δολοφονία του τελευταίου στη Θεσσαλονίκη με εκείνη του Τζων Κέννεντυ στο Τέξας.

Ο Βασιλικός, βέβαια, για να τα κάνει όλα αυτά είχε ισχυρή την έξωθεν υποστήριξη. Το “Ζ” εκδόθηκε μεν το 1966, αλλά ξανακυκλοφόρησε οιονεί πανηγυρικώς το 1973 από σημαντικό εκδοτικό οίκο της εποχής. Πώς το επέτρεψε αυτό το τότε αυταρχικό καθεστώς; Για όποιον έχει συνειδητοποιήσει τη νεοελληνική πραγματικότητα η απάντηση είναι ευχερής: Ο Βασιλικός ήταν απόφοιτος του Κολλεγίου “Ανατόλια” της Θεσσαλονίκης, που τον περασμένο μας αιώνα κοινωνικώς ήταν –τουλάχιστον!– εφάμιλλο τού στην Αθήνα “ομολόγου” του αμερικανικού εκπαιδευτικού ιδρύματος.

Επιπλέον, ο εν λόγω συγγραφέας είχε περάσει και από το Πανεπιστήμιο του Γαίηλ/Yale, που ήταν και παραμένει το κύριο “εργαστήριο γνώσης και ιδεών” στις ΗΠΑ. Το Χάρβαρντ, πράγματι, παρά την αίγλη του, προσφέρει εκπαίδευση κυρίως για “μάνατζερς”, δηλαδή διευθυντικά στελέχη τα οποία ασχολούνται κυρίως με ζητήματα πρακτικά – προβλήματα “μιας συγκεκριμένης χρονικής στιγμής”, όπως λέγαμε στα “χρόνια τα παλιά”.

Εξυπακούεται ότι η υποστήριξη που περιέβαλλε τον Βασιλικό καθόλου δεν μειώνει το μέγεθος του ταλέντου του και την αξία του έργου του. Όθεν, εκθύμως μπορεί κανείς να αναφωνήσει: “Να και μια φορά που η ξένη προστασία μάς έκανε καλό!” Και το καλό αυτό δεν περιορίζεται στο “Ζ” και τα άλλα έργα του. Εντοπίζεται και σε “αφορισμό” του που δημοσιεύθηκε λίγο πριν από τις βουλευτικές εκλογές, από το αποτέλεσμα των οποίων αναδύθηκε η πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ.

Ένα σημαντικό άρθρο του Βασιλικού

Ευρισκόμεθα στις 9 Σεπτεμβρίου 1981 και στο φύλλο της πολύ σημαντικής (influential) εφημερίδας “Τα Νέα” δημοσιεύεται άρθρο του Βασίλη Βασιλικού με τίτλο “Εντάξει μωρέ”. Η χρήση αυτής της δημοφιλούς αποστροφής μπορεί να θεωρηθεί ως ακόμη ένα τεκμήριο της οξυδέρκειας του συγγραφέα μας. Και αυτό, διότι συνήθως με αυτήν εμείς, οι Έλληνες, “ξεφορτωνόμαστε” τον συνομιλητή που έχουμε βαρεθεί. Εντάξει μωρέ, λοιπόν, ο Βασιλικός και εκεί, στο κείμενό του, στο πλαίσιο συζήτησης που αρχίζει με το “νησί των διακοπών”, συνεχίζεται με την πορτοκαλάδα τη “με ή χωρίς ανθρακικό” και καταλήγει στην πολιτική, κάνει την εξής εκπληκτική δήλωση:

«Λοιπόν ξέρεις ποια είναι η σημαντικότερη πολιτική μορφή της νεωτέρας Ελλάδος; Ο Λάμπρος Ευταξίας. Κανένας δεν μιλά γι’ αυτόν κ’ οι νεώτεροι δεν ξέρουν καν το όνομά του. Λοιπόν, αυτός ζει. Είναι άνθρωπος των παρασκηνίων και δεν μπορείς να μιλήσεις γι’ αυτόν, σα να απαγορεύεται. Θα σου εξηγήσω την άλλη φορά, την ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, από το 1936 και μετά, μέσω του Λάμπρου Ευταξία, για να καταλάβεις γιατί η ώρα της αλλαγής σήμανε οριστικά».

Τι εν προκειμένω εννοεί ο συγγραφεύς; Συνειρμικώς, το πρώτο που έρχεται κατά νουν είναι η ταινία “Μέρες του ‘36” του Θεόδωρου Αγγελόπουλου, που γυρίστηκε το 1972, υπό τον έλεγχο του αυταρχικού καθεστώτος. Εκεί γίνεται αναφορά σε βουλευτή, ο οποίος είχε πάει να δει φυλακισμένο γνωστό του, πιάστηκε από αυτόν ως “όμηρος”, μα τελικά σώθηκε χάρη σε ιδιαιτέρως εύστοχη βολή χωροφύλακα που άφησε τον κρατούμενο νεκρό.

Το γεγονός είναι πραγματικό: Ο βουλευτής της ταινίας υπήρξε ο Λάμπρος Ευταξίας και ο χωροφύλακας που τον έσωσε έγινε στη συνέχεια προσωπικός του σωματοφύλακας. Σημασία όμως έχει ο υπαινιγμός του Αγγελόπουλου που ταυτίζεται με τη διαβαίωση του Βασιλικού: Από το 1936 και μετά ρόλο καταλύτη στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας μας είχε η προσωπικότητα του Λάμπρου Ευταξία (1905-1996). Δηλαδή στη δική του συγκατάθεση οφείλεται η κατά το 1981 άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία; Και εάν είναι έτσι, γιατί;

Ποιος ήταν ο Λάμπρος Ευταξίας

Στο ευρύ κοινό, ο Λάμπρος Ευταξίας είναι γνωστός για το περίφημο δημιούργημά του, το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών. Σε αυτό υπήρξα διευθυντής κατά τα έτη 1990-2000 έχοντας αρχικώς στο πλευρό μου τον κ. Δημήτρη Παυλόπουλο, σήμερα καθηγητή στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ. Όσον καιρό παρέμεινα στη θέση αυτήν, αντιλαμβανόμουν διάφορες “περίεργες” κινήσεις, αναφορικώς με τις οποίες μου δίνονταν ακροθιγείς εξηγήσεις από τον τότε Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου, Άθω Τσούτσο (1919-2002), και υποτυπωδώς από τον ίδιο τον Λάμπρο Ευταξία. Από τις διευκρινίσεις πάντως αυτών των δύο προσωπικοτήτων είχα καταλάβει ότι βρισκόμουν στην έδρα αυτού που οι στην Ελλάδα διαπιστευμένοι Γάλλοι διπλωμάτες είχαν από παλιά χαρακτηρίσει ως “Παράλληλη Κυβέρνηση” (gouvernement parallèle) της χώρας μας.

Ο θάνατος του Λάμπρου Ευταξία και η επιδείνωση της υγείας του Άθω Τσούτσου επέφεραν τη δική μου ακούσια αποχώρηση (= απόλυση) από το Μουσείο (ο κ. Δ. Παυλόπουλος είχε προλάβει, στο μεταξύ, να παραιτηθεί). Το ζήτημα όμως της “Παράλληλης Κυβέρνησης” με είχε ήδη πριν από χρόνια απασχολήσει και, τελικώς, ξαναρχίζοντας την έρευνά μου σε βιβλιοθήκες και αρχεία, “βρήκα την άκρη” του μίτου που οδηγεί στη λύση του γρίφου που μάς έθεσε ο Βασίλης Βασιλικός.

Στην Πατρίδα μας, ήδη από τους πρώτους χρόνους της ανεξάρτητης ύπαρξής της, υπήρχε εξουσιαστικό σώμα άλλο από την επίσημη κυβέρνηση. Και η δράση του ευρέως γνωστοποιήθηκε αμέσως μετά από την κατά το 1862 έξωση του Όθωνα. Επικεφαλής του τότε ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1791-1865) έχοντας ως “αναπληρωτή” του τον Σπυρίδωνα Τρικούπη (1788-1873). Και βάσει της “χειραγώγησης” αυτών των δύο ο Ελληνικός Λαός εξέλεξε ως ηγεμόνα του τον Βρεταννό πρίγκηπα Αλφρέδο, γυιο της βασίλισσας Βικτωρίας. Ο τότε, όμως, Γάλλος πρεσβευτής στην Αθήνα αγανάκτησε λόγω της δράσης των Μαυροκορδάτου και Τρικούπη, με αποτέλεσμα λεπτομερώς να περιγράψει στο υπουργείο Εξωτερικών της χώρας του την όλη δράση της – όπως εύστοχα χαρακτήρισε – “Παράλληλης Κυβέρνησης”. (Το θέμα αναλύεται στην από το ΕΚΠΑ δημοσιευμένη διδακτορική μου διατριβή, Vie politique en Grèce pendant les années 1862-1869, σελ. 87-89.).

Η “Παράλληλη Κυβέρνηση”

Η συνέχεια υπήρξε συναρπαστική. Και η λεπτομερής περιγραφή της οφείλεται στον Παύλο Πετρίδη (1947-2000), καθηγητή του ΑΠΘ, που συστηματικώς ερεύνησε τα διπλωματικά αρχεία της Βιέννης. Ο Αλφρέδος δεν δέχτηκε τον ελληνικό θρόνο. Έτσι, σε αυτόν ανέβηκε, ως Γεώργιος Α΄, ο Δανός πρίγκηπας Γουλιέλμος. Αυτός αντιπαθούσε τη Βρεταννία – και την αντιπάθησε ακόμη περισσότερο, αφότου διαπιστώθηκε ότι οι ιθύνοντες του Λονδίνου ήθελαν να έχουν υπό την αποκλειστική επιρροή τους την Ελλάδα, χωρίς όμως να προσφέρουν κανένα “αντάλλαγμα” στους Έλληνες.

Έτσι, οι Γεώργιος Α΄ και Χαρίλαος Τρικούπης (γυιος του Σπυρίδωνος) αποφάσισαν ότι, δεδομένου πως το Ελληνικό Κράτος ουσιαστικώς δεν ήταν βιώσιμο χωρίς “Προστάτη”, έπρεπε η χώρα μας να στραφεί προς την Αυστροουγγαρία του Φραγκίσκου-Ιωσήφ. Αυτό και έγινε… με αποτέλεσμα ο μεν Τρικούπης να χάσει τις εκλογές του 1895 και να πεθάνει, το 1896, εξόριστος στη Γαλλία, ενώ ο τότε βασιλιάς μετέτρεψε μεν την από τους Τούρκους ήττα μας τού 1897 σε διπλωματικό θρίαμβο (αυτονόμηση της Κρήτης κ.τ.λ.), αλλά τελικώς δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1913.

Ας τονιστεί εδώ ότι η συγκεκριμένη βασιλοκτονία μέχρι σήμερα καλύπτεται από πυκνό μυστήριο. Όπως και να είναι πάντως, λίγο μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, η “Παράλληλη Κυβέρνηση” ανασχηματίσθηκε και ισχυροποιήθηκε, σε βαθμό που ημιεπισήμως να καθιερωθεί ως “Κυβέρνηση Κρυφή” (occult government). Ο χαρακτηρισμός οφείλεται στη Δήμητρα Βακά/Demetra Vaka (1877-1946), Ελληνοαμερικανίδα συγγραφέα που ασχολήθηκε εξονυχιστικώς με αυτό το ζήτημα. Σύμφωνα με μαρτυρία της λοιπόν, την “Κρυφή Κυβέρνηση” συνέθεταν το 1916 ο αντιστράτηγος Βίκτωρ Δούσμανης, ο Ιωάννης Μεταξάς και ο νομομαθής Γεώργιος Στρέιτ.

Κατά τις αντιλήψεις τους, η Βρεταννία παρέμενε παράγων ιδιαιτέρως σημαντικός, αλλά η Γερμανία, της οποίας η στάση κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους υπήρξε φιλική προς την Ελλάδα, ήταν Κράτος “άξιο προς μίμηση”. Η Ρωσία, από την άλλη πλευρά, αποτελούσε πια τον κύριο εχθρό της χώρας μας, διότι επιδίωκε την κατάκτηση “της Κωνσταντινούπολης και των Στενών”.

Θεωρητικώς αγνοείται η αμέσως μετά το 1917 μετεξέλιξη της “Κρυφής Κυβέρνησης”… οπότε αναγκαστικώς φτάνουμε στο “μοιραίο” 1936 των Αγγελόπουλου και Βασιλικού. Εξυπακούεται, βέβαια, ότι έστω και έτσι το θέμα μας δεν εξαντλείται. Πράγματι, τι ακριβώς διαδραματίστηκε μετά τον θάνατο των Ευταξία και Τσούτσου; Ιδού ζήτημα η λύση του οποίου επιβάλλεται, διότι περιβάλλεται σημασία αυτόχρημα εθνική…