Κι όμως, στην παράδοσή μας υπήρχαν “σύγχρονες” μορφές συμβίωσης

Υπήρχαν και μορφές συμβίωσης μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου, αλλά δεν το θίγω εδώ. Αν βρείτε, διαβάστε το βιβλίο του John Boswell, “Same-sex unions in premodern Europe” (εκδ. Ζαχαρόπουλος). Στο Συμπόσιο του Πλάτωνος, ο Σωκράτης φέρεται να λέει: «Πρώτον μεν γαρ τρία ην τα γένη τα των ανθρώπων, ουχ ώσπερ νυν δύο (στην αρχή τα γένη των ανθρώπων ήταν τρία, όχι δύο όπως τώρα)». Μην ξεχνάμε πως οι “αγγελικές” μορφές των θρησκειών, είναι ά-φυλες. Και τώρα τρία είναι (αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο) παρότι η σύγχρονη επιστήμη δέχεται πως τα κοινωνικά φύλα είναι ποικίλα και ο καθένας δηλώνει ό,τι θέλει, ως ατομικό δικαίωμα προσδιορισμού.

Φαίνεται, πως τα δικαιοδοτικά όργανα της Εκκλησίας αναγκάζονταν –με τη γνωστή τους διάθεση για προσαρμογή των αποφάσεών τους στις ανάγκες της καθημερινής ζωής– να αναγνωρίζουν ότι οι συμβιωτικές (μη έγγαμες) σχέσεις, χωρίς ιερολόγηση, δημιουργούσαν δικαιώματα με οικονομικές απαιτήσεις /αντίκρισμα. Τα στοιχεία που βρίσκονται στις έγγραφες πηγές είναι ελάχιστα και σώζονται μόνο σε αποφάσεις και γνωμοδοτήσεις του Δημητρίου Χωματιανού.

Πέραν από το περιορισμένο κληρονομικό δικαίωμα της παλλακής (“αστεφάνωτης συντρόφου”), στο οποίο αναφέρονται οι γνωμοδοτήσεις αρχιεπισκόπων και τα Βασιλικά (θεσπίσματα του 892 μ.Χ.), σώζονται και δύο αποφάσεις που ασχολούνται με τα περιουσιακά αποτελέσματα της διακοπής της παλλακείας (απλής συμβίωσης). Στην πρώτη αναφέρεται πως ο Ιωάννης είχε συμβιώσει λίγο περισσότερο από πέντε χρόνια με τη Δραγόστα, με την οποία είχε αποκτήσει τρία παιδιά. Τα δύο είχαν πεθάνει και ζούσε μόνο το τελευταίο που ήταν ακόμη βρέφος.

Δραγόστα και Τζόλα

Η Δραγόστα επιθυμούσε να παντρευτεί τον Ιωάννη, ενώ εκείνος ισχυριζόταν ότι «…χρησάμενος κατά παλλακισμόν τη ειρημένη Δραγόστη ακαθέκτους ορμαίς νεότητος, και νυν εν συναισθήσει του κακού γενόμενος, απωθείται αυτήν…», κοινώς δεν την “γούσταρε” πλέον. Ο αρχιεπίσκοπος που κλήθηκε να λύσει τη διαφορά προσπάθησε να πείσει τον άνδρα να δεχτεί την ιερολογία του γάμου, αλλά αυτός ήταν ανένδοτος, οπότε χώρισαν. Όμως, για να εξασφαλίσει τη συντήρηση της Δραγόστας και του παιδιού της, ο Χωματιανός, με συμφωνία και των δύο μερών, της παραχώρησε το βόδι του Ιωάννη και ένα μέρος της υπάρχουσας σοδειάς του κτήματός του.

Αν και οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε περίπτωση δεν είναι ακριβώς γνωστές, η γυναίκα που αφορά η δεύτερη απόφαση, η Τζόλα, φαίνεται περισσότερο ευνοημένη οικονομικά από τη Δραγόστα. Αξίζει να σημειωθεί πως η Τζόλα –για την οποία εκφράζεται με ιδιαίτερη περιφρόνηση ο αρχιεπίσκοπος– ούτε παιδί είχε, ούτε μπορεί να θεωρηθεί παλλακή με τη στενή νομική έννοια του όρου, γιατί ο σύντροφός της, ο Χρυσός, ήταν ήδη έγγαμος, έχοντας τη Τζόλα ως παράλληλη σχέση (μορόζα). Το γνωμοδοτικό έγγραφο, δεν κάνει μνεία στο χρόνο που είχε διαρκέσει η παράλληλη σχέση παλλακείας του ζεύγους.

Ο Χρυσός, ένας τεχνίτης από την Καστοριά, εγκατέλειψε για οικονομικούς λόγους την πόλη και τη νόμιμη σύζυγό του: «…και την Αχρίδα καταλαβών, συνώκησεν ενταύθα γυναικαρίω τινι, έλκοντι μεν των βλάχων το γένος, όνομα δε περιφέροντι Τζόλα, εκ του κόμματος δε όντι των σεσωρευμένων, κατά (Απόστολον) Παύλον ειπείν, αμαρτίαις, και δυναμένων έλκειν εις αυτά οφθαλμούς και καρδίας αρρένων πονηροίς τισιν μηχανήμασιν, και εν τω τοιούτω γυναίω συνών κατά παλλακισμόν». Όμως η νόμιμη σύζυγός του Χρυσού πληροφορήθηκε τους παλλακισμούς και ερχόμενη στην Αχρίδα, κατάφερε να αποσπάσει τον άνδρα της «των πορνικών εκείνης (…) αγκαλών και δεσμών». Τότε η Τζόλα ζήτησε δικαστικά να αναγνωρισθεί πως, ό,τι είχε στην κυριότητά του ο Χρυσός είχε αποκτηθεί με κοινές ενέργειες, πράγμα που παραδέχθηκε και ο ίδιος ο άνδρας.

Έτσι στη Τζόλα επιδικάσθηκαν από την περιουσία του Χρυσού, μια αγελάδα με το μοσχαράκι της, δύο χοίροι, μια κυψέλη μελισσών, τριάντα πήχες λινό ύφασμα, ένας θηλυκός όνος (γαϊδούρα) με το πουλάρι της, καθώς και ένα μάλλινο κλινοσκέπασμα. Από τη μεταβυζαντινή περίοδο δεν σώζονται αποφάσεις που να αναφέρονται ρητά σε σχέσεις παλλακείας. Το γεγονός αυτό όμως, δεν σημαίνει ότι η εξώγαμη συμβίωση είχε εκλείψει.

Μορφές συμβίωσης: Το κεπήνιο

Μερικές φορές και με μόνη την τέλεση μνηστείας τα ζευγάρια άρχιζαν να ζουν μαζί και η σχέση τους αυτή διαρκούσε για χρόνια, όπως άλλωστε θα δούμε παρακάτω για τον πολιτικό γάμο (κεπήνιο) στην οθωμανική περίοδο, με παράκαμψη της ιερολογίας του γάμου. Μην ξεχνάμε πως οι πρόγονοί μας αρέσκονταν στη συμβίωση, τις παράλληλες σχέσεις, τα εξώγαμα τέκνα και τις παρένθετες μητέρες (ψυχοκόρες ή σύγκριες στη Μάνη) όταν η νόμιμη σύζυγος δεν τεκνοποιούσε (λαϊκά αποκαλούμενη στέρφα).

Αυτά που θεωρούμε σύγχρονες καταστάσεις (σύμφωνο συμβίωσης, πολιτικό γάμο, παρένθετες μητέρες, συμβίωση ατόμων ιδίου φύλου κ.ά) προϋπήρχαν αιώνες πριν. Μόνο η άγνοια της ιστορίας, μας κάνει να νομίζουμε πως τάχα εμείς είμαστε οι σύγχρονοι προοδευτικοί, αμ δε… Τί ήταν ο γάμος δια κεπηνίου (kepin, δηλαδή καπάρωμα): Το κεπήνιο ήταν γάμος κατά το δίκαιο των Οθωμανών, αλλά πολιτικός, χωρίς ιερολογία, συχνά με προαποφασισμένη περιορισμένη διάρκεια, με έντονο το χαρακτήρα οικονομικής συναλλαγής –αφού κατά τη σύναψή του συμφωνείτο και το ποσό που θα κατέβαλε ο άνδρας κατά τη λύση του– ή σε περίπτωση αυθαίρετης αποπομπής της γυναίκας.

Κεπήνια, δηλαδή πολιτικούς γάμους, τελούσαν συνήθως άτομα διαφορετικής θρησκείας, συχνά όμως έκαναν μεταξύ τους και αμιγώς Χριστιανοί, είτε λόγω ύπαρξης κωλύματος για ιερολογία, είτε και ως ελεύθερη επιλογή ατόμων που δεν επιθυμούσαν να υποβληθούν στις δεσμεύσεις του χριστιανικού γάμου. Παρά τη συχνότητα που είχαν τέτοιου είδους ενώσεις, οι πηγές μας δίνουν ελάχιστες έγγραφες πληροφορίες.

Πηγές για το κεπήνιο

Στο Αρχείο της Μητροπόλεως Κω, διασώζονται τρία σχετικά έγγραφα. Στο ένα δίνεται άδεια για στέψη –μετά το θάνατο της πρώτης συζύγου του άνδρα– σ’ ένα ζευγάρι που μέχρι τότε συμβιούσε νόμιμα μεν, αλλά υπό καθεστώς κεπηνίου. Στο δεύτερο γίνεται λόγος για λύση σχέσης κεπηνίου, καταβολή της αποζημίωσης κεπηνίου στη γυναίκα και σύναψη χριστιανικού πλέον γάμου της με άλλο τρίτο πρόσωπο. Τέλος στο τρίτο έγγραφο αναφέρεται συμμετοχή στην κληρονομία του άνδρα τόσο της με ιερολογία έγγαμης συζύγου, όσο και της δεύτερης παράλληλης συντρόφου του, που την είχε με κεπήνιο! Δηλαδή διγαμία. Μια σύζυγο με θρησκευτικό γάμο και μια με πολιτικό γάμο (κεπήνιο).

Σώζεται και μια απόφαση του έτους 1693 από τη Σιάτιστα, σύμφωνα με την οποία, ο Νικόλαος και η Σάρα (ήταν ξαδέλφια) είχαν ζήσει 20 χρόνια περίπου με κεπήνιο. Όλα αυτά τα χρόνια, οι τοπικές εκκλησιαστικές αρχές προσπαθούσαν να τους πείσουν να χωρίσουν και τελικά το κατάφεραν. Κατά τη λύση της σχέσης κεπηνίου ο Νικόλαος κατέβαλε το ποσό που είχε συμφωνηθεί. Στη συνέχεια όμως το έγγραφο αναφέρει: «…ακόμι ζητώντας η σάρα από τον νικόλαον, άσπρα (akceδες, ασημένια νομίσματα) διά τα οποία επλερώθησαν, κ(αι) δεν έχει να ζητή πλέον από τον νικόλαον ούτε πολλά ούτε ολίγα, ακόμι δε και ο νικόλαος εζήτησεν π[αρ’ αυτής την ύλην του οσπητίου του απ’ αυτής, κ(αι) έλαβεν κ(αι) έμειναν διορθομένοι…». Μάλλον, η τελευταία φράση υπονοεί, πως η γυναίκα, εγκαταλείποντας το σπίτι, αφενός μεν αποζημιώθηκε για τα έξοδά της, αφετέρου παρέδωσε στον άνδρα την οικοσκευή.