Γεωπολιτική και πόλεμοι των τροφίμων

Τίποτα δεν είναι πλέον δεδομένο και καμία ισορροπία – και στον τομέα των τροφίμων – δεν θα έχει σε λίγο την προηγούμενη μορφή της. Δύση και Ανατολή, αναπτυσσόμενες χώρες, παγκοσμιοποιημένες αγορές, έλεγχος της ενέργειας, παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, σύγχρονες τεχνολογίες και τέλος νέα θεώρηση των μεθόδων πολέμου είναι σε διαρκή αναδιάταξη – για να αναφέρω μόνο μερικούς τομείς από μια μακρά λίστα που αφορούν τα σημερινά κράτη και τις συμμαχίες το 2024.

Με αφορμή την παρουσίαση πρόσφατα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (ΙFA ) από τον δρα Γεωγραφίας και λέκτορα Γεωπολιτικής στο ILERI-Paris, Pierre Raffard, του βιβλίου του “Γεωπολιτική των τροφίμων και της γαστρονομίας” στα ελληνικά, θα περιγράψω μια σύντομη διαμόρφωση των τάσεων που συντελούνται κάτω από τα μάτια μας, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε και οι οποίες θα καθορίσουν ίσως το ποιοι θα είμαστε ως “τρεφομενοι καταναλωτές” για δεκαετίες από σήμερα.

Νέες τάσεις στα τρόφιμα

Εντός την ΕΕ για θέματα αγροδιατροφικά, με άμεση σχέση με την καθημερινότητά μας, παρότι πολιτικές εν εξέλιξη σχεδιάστηκαν αρκετά χρόνια πριν, με ή χωρίς την συναίνεση των κρατών-μελών, με παρεμβάσεις πολυεθνικών συμφερόντων και χρηματοδοτικών πολιτικών που ξεπερνούν την Ευρώπη, οι καταναλωτές δεν γνωρίζουν τι συντελείται και ποιο θα είναι το αυριανό τους πιάτο. Μια διατροφή δηλαδή, η οποία σε σύνθεση, διατροφική αξία και κόστος θα είναι εντελώς διαφορετική με αυτήν με την οποία μεγάλωσαν όσοι ονειρεύτηκαν την Ενωμένη Ευρώπη.

Τον Φεβρουάριο 2022 οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν ότι πόλεμος μπορεί και πάλι να συμβεί εντός της Ευρώπης. Ανακαλύπτουν ότι υπάρχει θέμα με τα σιτηρά και το ηλιέλαιο, που χρησιμοποιείται παντού. Μαθαίνουμε λοιπόν ότι η Ουκρανία είναι ο τέταρτος σε μέγεθος εξαγωγέας σιτηρών, ο δεύτερος εξαγωγέας ηλιελαίου μετά τη Ρωσία και από τους μεγάλους παίκτες παγκοσμίως στο καλαμπόκι. Σε παγκόσμιο επίπεδο δημιουργήθηκε διαταραχή της τροφοδοτικής αλυσίδας όχι μόνο προς τις αναπτυσσόμενες χώρες αλλά και προς τις αναπτυγμένες. Συνέπεια αυτού μια αύξηση της τιμής του τελικού προϊόντος που φτάνει στο καταναλωτικό κοινό.

Αργότερα και με καθυστέρηση το κίνημα των αγροτών ξεσπά στην ΕΕ. Οι διαδηλώσεις σοκάρουν τους πολίτες οι οποίοι αγκαλιάζουν τα αιτήματα και συνειδητοποιούν ότι η καθημερινότητά τους και τα γεύματά τους δεν είναι δεδομένα, αλλά κάποιος φροντίζει γι’ αυτά. Με μια χλιαρή υποχώρηση των κυβερνήσεων και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η πράσινη ατζέντα και οι νέες πολιτικές επέτρεψαν προς το παρόν στον αγροτικό κόσμο να επιστρέψει στις φάρμες του προφανώς για να επανέλθει δριμύτερος λίαν συντόμως.

Τέλος και ίσως το πλέον επίκαιρο, η επέκταση του πολέμου στην Μέση Ανατολή διαμορφώνουν σήμερα νέους δρόμους επικοινωνίας με σοβαρή αύξηση κόστους, αλλά και κενά στην έγκαιρη διάθεση προϊόντων από και προς την Ευρώπη. Και τούτο προς το παρόν, διότι εάν ο πόλεμος επεκταθεί, ο παράγοντας του κόστους ενέργειας θα επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την Γηραιά Ήπειρο.

Γεωπολιτική και διατροφική ασφάλεια

Τα σημαντικά αυτά γεγονότα έφεραν στο προσκήνιο το θέμα της γεωπολιτικής και της διατροφικής ασφαλείας. Η Κίνα βέβαια δεν περίμενε τις εξελίξεις για να προβλέψει το μέλλον, το στρατηγικό πλάνο της 2022-25 βαίνει καλώς και ο πλανήτης το νιώθει δυνατά. Όσοι Ευρωπαίοι ήταν συνηθισμένοι να εξάγουν με κλασικό τρόπο τελικά βρώσιμα καταναλωτικά αγαθά, βλέπουν τις πόρτες να κλείνουν με ταχύτητα μια προς μια. Η Ρωσία χάριν των δυτικών κυρώσεων –και το λέω αυτό με πολύ μα πολύ ειρωνική διάθεση– ανέπτυξε τον αγροδιατροφικό της τομέα τόσο που σήμερα είναι ένας από τους σοβαρούς εξαγωγικούς παίκτες στην ασιατική περιφέρεια.

Από την μια πλευρά, για δεκαετίες ζήσαμε μια προσπάθεια από τις ΗΠΑ και άλλους μιμητές να εφαρμόσουν την θεωρία της μάχης για τον έλεγχο της τροφής και του μυαλού (Food Power). Από την άλλη, όμως, την ίδια περίοδο της παγκοσμιοποίησης, το εξελισσόμενο βιομηχανικό μοντέλο παραγωγής τροφίμων και οι τεχνολογικές πρόοδοι βοήθησαν τον αγροδιατροφικό τομέα να συγκεντρωθεί σε ολιγοπώλια. Από εκεί και πέρα ήταν προδιαγεγραμμένο να συναντήσει το όλο και περισσότερο συγκεντρωμένο οικονομικό και χρηματοπιστωτικό δυναμικό και έτσι επήλθε η χρηματιστηριοποίηση του κλάδου.

Από την δεκαετία του ’90 δε, το παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο, απαλλαγμένο από εθνική κηδεμονία, ενδιαφέρθηκε σοβαρά γι’ αυτά τα ολιγοπώλια. Τα ισχυροποίησε και με νέα δυναμική μερικές φορές επιβάλει και τον κατάλληλο πολιτικό σχεδιασμό στις εθνικές κυβερνήσεις, ακόμη και στις ΗΠΑ. Σήμερα, μια χούφτα εταιρειών ελέγχουν τα τρία τέταρτα της παγκόσμιας αγοράς τροφίμων, η δε δυναμική συγκεντρωτισμού είναι τόσο ισχυρή που, οι γνωστές παγκόσμιες εταιρείες του αγροδιατροφικού τομέα ελέγχουν και άλλους τομείς σε άλλους κλάδους. Ο όμιλος της Unilever π.χ. είναι παρόν στην αγορά των λιπαρών υλών διατροφής, των παγωτών, των σαλτσών και των καρυκευμάτων, των ζεστών ροφημάτων, αλλά και στην περιποίηση του σώματος, των απορρυπαντικών κλπ.

Οι συμφωνίες διεθνούς εμπορίου και η παγκοσμιοποίηση προώθησαν και μια άλλη πολιτική προς όφελος των πολυεθνικών, την επιβολή προτύπων και κανονισμών με επιχείρημα τη διατροφική ασφάλεια. Ήταν ο τέλειος δούρειος ίππος για ευνοϊκή μεταχείριση – εργαλείο πολιτικό και οικονομικό για την επικράτηση των ολίγων. Εκτός της αλλοίωσης των διατροφικών μοντέλων στις τοπικές κοινωνίες, αλλοίωσαν και τον γευστικό χαρακτήρα των τροφίμων, πετυχαίνοντας βελτιστοποίηση διαχείρισης και μείωσης κοστολογίων και φυσικά εκτόξευση οικονομικών αποτελεσμάτων. Από την μια πλευρά έχουμε την άσκηση πολιτικής μέσω των τροφίμων ως όπλο οικονομικού πολέμου, από την άλλη το παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο μπορεί σήμερα να υπαγορεύσει την δική του ατζέντα σε αδύναμα κράτη αλλά και σε ισχυρούς του πλανήτη.

Η παγκοσμιοποίηση των τροφίμων

Γυρίζοντας πίσω στην δυστυχή Ουκρανία, προ του πολέμου η πλειοψηφία των γαιών ήταν κρατικές και η όποια ξένη επένδυση είχε την μορφή ενοικίου σε ό,τι αφορά την εκμετάλλευση της γης. Σήμερα, μέσω Fund και Venture capitals, όμιλοι σαν την Black Rock, αλλά και η αναδυόμενη και πλέον πολύ ισχυρή JBS (παγκόσμια και περήφανα βραζιλιάνικη), αγόρασαν σχεδόν τα πάντα και είναι οι νέοι ιδιοκτήτες της ουκρανικής γης. Τα Fund αυτά χρηματοδοτούν τις δραστηριότητες των τεσσάρων ισχυρών διακινητών του πλανήτη στα σιτηρά (Archer Daniel’s, Bunge, Cargill και Dreyfus).

Σήμερα, νέοι παράγοντες επηρεάζουν όλη την αλυσίδα της διατροφής, όπως το περιβάλλον, το κόστος ενέργειας, οι νέοι εμπορικοί δρόμοι, ο πληθωρισμός και τέλος η αλλαγή διατροφικών επιλογών και συνηθειών. Ανακατεύουν την τράπουλα ακόμα και για τους πλέον ισχυρούς παίκτες του τομέα. Το περίφημο αμερικανικό δόγμα Food Power αλλάζει χέρια, οι πρώην εξαρτώμενοι γίνονται οι νέοι Leaderς και εμείς οι καταναλωτές γινόμαστε θεατές της παγκοσμιοποίησης των τροφίμων. Όσο ποτέ άλλοτε, οι λίγες μεγάλες πολυεθνικές διαμορφώνουν την παγκόσμια παραγωγή τροφίμων, τις διατροφικές τάσεις και γεύσεις σε όλο και περισσότερες μάζες κυρίως του Δυτικού Κόσμου.

Οι εγκλωβισμένες στις παγκόσμιες πόλεις μάζες βομβαρδίζονται από πολιτικές μάρκετινγκ, υποχρεώνονται να καταναλώσουν, μέσω δικτύων παροχής των τροφίμων, που ελέγχονται από τις ίδιες πολυεθνικές. Αυτές επενδύουν και στην παραγωγή και στη μεταποίηση και φυσικά στη μεταφορά, τη διανομή και τη διάθεση του τελικού προϊόντος. Επειδή δε το διεθνοποιημένο κεφάλαιο ψάχνει μόνιμα καλές αποδόσεις, οι κύριοι αποδέκτες των επενδύσεων είναι πλέον τα περίφημα BRICS. Όλοι οι προαναφερθέντες μηχανισμοί ισχύουν και σε αυτή την πλευρά του πλανήτη. Υπ’ αυτήν την οπτική γωνία κάθε είδους γεωπολιτική κυρώσεων από πλευράς των Δυτικών κατά την άσκηση την υποτιθέμενης ηγεμονίας τους, στην ουσία καταργείται από την φύση της λειτουργίας της παγκοσμιοποίησης.

Νέες μέθοδοι

Επιπλέον, επειδή είναι καθιερωμένο να αναφερόμαστε και να συνδυάζουμε τις αναλύσεις γεωπολιτικού ενδιαφέροντος εισάγοντας και την περιβαλλοντολογική παράμετρο, δεν θα αναλύσω ό,τι αφορά την θεματολογία περί κλιματικής αλλαγής. Θα αναφερθώ μόνο σε θέματα σχετικά με μεθόδους παραγωγής, μεταποίησης, μεταφοράς και διανομής των αγαθών. Εντός ΕΕ οι μέθοδοι παραγωγής, λόγω των εξαιρετικά επιβαρυμένων κανονισμών τις οποίες πρέπει να τηρήσουν, δημιουργούν υπέρογκα κοστολόγια.

Το ίδιο συμβαίνει με τη μεταποίηση, τη μεταφορά και τη διανομή. Όμως, πολλά προϊόντα εξαρτώνται και από εισαγωγές πρώτων υλών από τρίτες χώρες. Εδώ έχουμε επιβαρύνσεις στη μεταφορά. Ο δρόμος προς την Ευρώπη από την Ασία πλέον περνά κυρίως μέσω Νότιας Αφρικής αντί Σουέζ, λόγω Χούτι. Αυτό προσθέτει σχεδόν δύο μήνες επιπλέον χρόνο στην μεταφορά και επιβαρύνει με συμφόρηση τα ευρωπαϊκά λιμάνια εισόδου. Η επιβολή παγκόσμιας ατζέντας για την απότομη και ριζική αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου, από μια δυτική πολιτική μειοψηφία, μέσω του ΟΗΕ, της COP19 και της Πράσινης Συμφωνίας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σε πλανητικό επίπεδο επιβαρύνει ακόμη περισσότερο το κόστος του τροφίμου κυρίως στην Ευρώπη. Μαζί μάλιστα με την καταστροφική οικονομικά διαχείριση του COVID-19 εκτόξευσε κοστολόγια και πληθωρισμό.

Το πιάτο μας μέσα σε λίγα χρόνια, τα τελευταία 20-30, μαζί με το σημερινό μοντέλο διατροφής του σύγχρονου ανθρώπου δεν έχει σχέση με το παρελθόν του, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει πολιτισμικά, κοινωνιολογικά, υγειονομικά και πολιτικά. Είναι μάταιο να αναλωθούμε σε μελλοντολογικές προβλέψεις για την μορφή που θα πάρει η διατροφή μας. Ακόμη και εάν παράμετροι όπως η FoodTech, τα Social Media, η γενετική, η ΑΙ και τα Big Data χρησιμοποιηθούν για προβλέψεις, η πολυπλοκότητα και ο αριθμός των παραγόντων που εμπλέκονται στην διαμόρφωση των νέων διατροφικών συστημάτων μας υποχρεώνει να είμαστε μόνο θεατές.

Τέλος, το γεγονός ότι ο ιδιωτικός φορέας έχει απεξαρτοποιηθεί από την δημόσια εξουσία έχει επιταχύνει την διαμάχη συμφερόντων. Το φαγητό μας θα επιβάλει την πολιτισμική ποικιλότητα και τον κοινωνικό, ψυχολογικό και υγειονομικό του ρόλο; Θα συνοδεύει δε ως πρέσβης πολιτικά και γεωπολιτικά την ιστορία των ανθρώπων εντός πλέον του παγκόσμιου χωριού μας; Υπάρχουν λόγοι που μας επιτρέπουν να παραμείνουμε αισιόδοξοι.