Επέρχεται ανομία όταν η ισχύς εκφυλίζεται σε αυθαιρεσία…

Θα μπορούσαμε, χρησιμοποιώντας πέντε έννοιες, να χαρακτηρίσουμε την σημερινή κατάσταση στην οποία βρίσκεται το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα: μεγάλη οικονομική ανισότητα, εκτεταμένη ανομία, αυξανόμενη αυταρχικότητα, έντονος οικονομικός-γεωπολιτικός ανταγωνισμός μεταξύ των πλανητικών δυνάμεων και συνεχής εξάπλωση της τεχνοεπιστήμης.

Έννοιες που με την πρώτη ματιά φαίνεται να λειτουργούν ανεξάρτητα αλλά, ένα σοβαρό κοίταγμα, φανερώνει την αλληλεξάρτησή τους και την επίδραση της μιας στην άλλη στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου. Θα πρέπει να λάβουμε στα υπόψη ότι κανένας όρος δεν αποκτά περιεχόμενο χάριν αυτού του ιδίου. Κάθε έννοια θα πρέπει να παρουσιάζεται εντός συγκεκριμένου πλαισίου, που περιγράφει τη γενική κοινωνική και πολιτική ιστορία.

Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να ισχυριστούμε ότι βρισκόμαστε εντός ενός κόσμου που ζει το τέλος της πρόσφατης ιστορικής εποχής του μαζί με την οποία έχουν στερέψει τα τρία μεγάλα πολιτικά-ιδεολογικά ρεύματα που την χαρακτήρισαν: ο συντηρητισμός, ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός. Η σταδιακή απώλεια των κοινωνικών τους αναφορών (η σταδιακή εξαφάνιση της αριστοκρατίας, η πτώση της αστικής τάξης και η πλήρης μεταλλαγή-σμίκρυνση της παραδοσιακής εργατικής τάξης) καθιστά άνευ πραγματολογικού περιεχομένου όλα όσα οι υποτιθέμενοι εκπρόσωποί τους συνεχώς επικαλούνται στο πολικό και ιδεολογικό επίπεδο.

Η κατάσταση μετά το τέλος των ιδεολογιών

Είναι βέβαιον ότι, εντός του παγκοσμιοποιημένου μαζικοδημοκρατικού σύμπαντος, καινούργιες ιδεολογίες θα αναδειχθούν. Η μορφή και το περιεχόμενο τους θα προσδιορισθούν από τον χαρακτήρα των υποκειμένων και των συνομαδώσεων της πλανητικής πολιτικής: αν θα είναι έθνη, πολιτισμοί, ή φυλές δεν είμαστε ακόμη σε θέση να αποφανθούμε με βεβαιότητα. Σήμερα πάντως τα μεγάλα κράτη έθνη – ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία, Ινδία – και δευτερευόντως περιφερειακά ισχυρά κράτη έθνη – Τουρκία, Πακιστάν, Ινδονησία, Νοτιοαφρικανική Ένωση, Βραζιλία, Μεξικό– και τελευταίες στην ιεράρχηση οι παλαιές αποικιακές δυνάμεις –Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιαπωνία– αποτελούν εν ευρεία έννοια τους βασικούς παίκτες της πλανητικής εποχής.

Παράλληλα ζούμε την περίοδο της ανάδειξης των πολιτισμών ως βασικό “υποκατάστατο” της πολιτικής. Με την έννοια ότι η πολιτική λαμβάνει όλο και περισσότερο πολιτισμικά χαρακτηριστικά (π.χ. θέμα ταυτοτήτων) υποκρύπτοντας το βασικό της κίνητρο, δηλαδή την ικανοποίηση των συμφερόντων ισχύος των ομάδων, κρατών ή φυλών που είναι οι φορείς αυτής της “πολιτιστικής μεταστροφής” της πολιτικής. Πώς αλλιώς θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε το σύγχρονο ισλαμικό κίνημα; Ή την άνοδο των ακροδεξιών αντιλήψεων πρωταρχικά στη “δημοκρατική” Δύση, αλλά και σε ολόκληρο τον πλανήτη;

Τώρα, τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά συνδέονται μεταξύ τους, και μπορούμε να αναγνωρίσουμε συσχετίσεις και αλληλεξαρτήσεις. Οι οικονομικές ανισότητες συσχετίζονται με την υπάρχουσα ανομία η οποία με την σειρά της σαφέστατα έχει σχέση με την εμφανιζόμενη αυταρχικότητα. Όλα τα παραπάνω λειτουργούν σε ένα περιβάλλον έντονου γεωπολιτικού και τεχνολογικού ανταγωνισμού. Η ανομία θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο εκφυλισμός της ισχύος σε αυθαιρεσία. Όταν η ισχύς και η εξουσία παύουν να είναι αυτονόητες και γίνονται λεία, την οποία καθένας μπορεί να θηρεύσει.

Συγχρόνως η διόγκωση της κρατικής αυταρχικότητας, ως καθαρή έκφραση βίας, συντελείται εν μέσω μείωσης της ισχύος και ως τρόπος αντιμετώπισης της ανομίας την οποία τρέφει το γεωπολιτικό και οικονομικό πλανητικό περιβάλλον. Είμαστε μάρτυρες της προσπάθειας θεσμικού περιορισμού της ισχύος ακριβώς λόγω του πραγματικού ή δυνητικού εκφυλισμού της σε αυθαίρετη εξουσία και βία. Κανείς δεν πρέπει να λησμονεί ότι το κράτος πραγματώνει και συνάμα απειλεί την ελευθερία, είναι μια μόνιμη κατάσταση των ανθρωπίνων πραγμάτων.

Τολμηρές λύσεις, αλλά ποιος θα τις εφαρμόσει;

Κατά την άποψή μου, η αναζήτηση οποιασδήποτε μεσοπρόθεσμης λύσης δεν μπορεί παρά να έχει ένα κάποιο σχέδιο για την άμβλυνση των ανισοτήτων και την ακινητοποίηση του πλούτου στην παραγωγή, όσο και όπου είναι εφικτό, ένα κάποιο σχέδιο για τον περιορισμό των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, που αποστερούν πόρους από το κράτος (μέσω της μη φορολόγησης των πλουσίων, της εύνοιας για τη συγκέντρωση του αφορολόγητου πλούτου στα εξωχώρια κέντρα κ.ά.), και πρόνοιες για αποκατάσταση του ρόλου του χρηματοπιστωτικού συστήματος ως υπηρέτη της οικονομίας αντί ως πεδίου τζόγου του χρήματος, όπως λειτουργεί τόσα χρόνια. Επίσης, τον αναστοχασμό για τον τρόπο παραγωγής και χρήσης της νέας τεχνολογίας σε διαφορετική κατεύθυνση από αυτή που κινείται σήμερα. Είναι δυνατόν κάτι τέτοιο; Αυτό είναι το μέγα ερώτημα!

Τον επαναπροσδιορισμό των κανόνων του παιχνιδιού μπορούν να κάνουν μόνο οι κυβερνήσεις και δη των μεγάλων χωρών. Αλλά το ερώτημα είναι, μπορεί να επανέλθει η οικονομία σε μια επιθυμητή κανονικότητα, χωρίς να μεσολαβήσει κάτι που να την κλονίσει σοβαρά; Οι γεωπολιτικές αναταραχές και οι σχετικοί κίνδυνοι δημιουργούν άγχος και φόβο. Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ο δρόμος για το επιθυμητό είναι εύκολος.

Από την οικονομία στον… πόλεμο;

Η ιστορία μας διδάσκει άλλα πράγματα για την ωρίμαση και την αλλαγή των οικονομικών υποδειγμάτων… Μήπως οι κοινωνίες είναι έτοιμες να πιέσουν για αλλαγές προς όφελός τους ή δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ως αναγκαία προϋπόθεση για κάτι τέτοιο; Κανείς θα συμφωνήσει ότι δείχνουν αποκαρδιωμένες – πολύ περισσότερο γιατί το κυρίαρχο υπόδειγμα εμφανίζεται σαν φυσική νομοτέλεια.

Εξάλλου, μην ξεχνάμε ότι οι μείζονες γεωπολιτικές ανακατατάξεις ενίοτε υπερκαθορίζουν την κατάσταση στην οικονομία. Είμαστε ήδη θεατές και υποκείμενοι των συνεπειών της διαμάχης ΗΠΑ-Κίνας, η οποία είναι άγνωστο πόσο θα διαρκέσει και πώς θα εξελιχθεί. Ζούμε τη δυναμική ανάδυση ενός νέου διπολισμού στο παγκόσμιο σύστημα, με βαρύνουσα συμμετοχή στην υπόθεση της αναζήτησης νέου υποδείγματος στην οικονομία. Αλλά όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, καν δεν ξέρουμε ποιος από τους δύο μείζονες ανταγωνιστές θα αντισταθεί στην αλλαγή υποδείγματος και ποιος θα την επιχειρήσει, ενδεχομένως. Στη σκιά παραφυλάει πάντοτε “ο πατήρ πάντων” κατά τον Ηράκλειτο.