Οι πράκτορες του χάους

Η έννοια της κοινωνικής εντροπίας εισάγεται από τον Σκωτσέζο μαθηματικό και φυσικό, Peter Guthrie Tait (1831 –1901), έναν πρωτοπόρο της θερμοδυναμικής, το 1874, αλλά η περαιτέρω κοινωνική επεξεργασία προχωρεί το 1990 από τον Αμερικανό κοινωνιολόγο, Kenneth D. Bailey. Ακολουθεί το 2023 μία εμπεριστατωμένη ανάλυση από τον Βούλγαρο καθηγητή φυσικής του Πανεπιστημίου St. Kliment Ohridski στην Σόφια, Roumen Tsekov, που επεξεργάζεται το θέμα της κοινωνικής θερμοδυναμικής.

Ο όρος εντροπία χρησιμοποιείται πλέον ευρύτατα στις κοινωνικές επιστήμες, αν και μερικές φορές προβληματίζει η προέλευσή του από τις αντίστοιχες φυσικές. Έχουν παγιωθεί τρεις βασικές μέθοδοι αξιοποίησης, με την πρώτη να συνδέεται άμεσα με την ουσία της αρχικής έννοιας και να αναφέρεται στην μονοκατευθυντική ροή της ροής θερμότητας από τα θερμά σώματα προς τα ψυχρά. Η δεύτερη πηγάζει από την πρώτη μέσω στατιστικής μηχανικής και εστιάζεται στην μέτρηση της ομοιομορφίας και της ομοιότητας, ενώ η τρίτη πηγάζει από την πληροφορική και εξετάζει τις επιπτώσεις της εντροπίας στην οικονομική ανάλυση. 

Στα κοινωνικά συστήματα, όπως και στον φυσικό κόσμο, η κυρίαρχη τάση επικεντρώνεται στην αύξηση της εντροπίας ή στην διεύρυνση της αταξίας. Κατά συνέπεια, όσον περισσότερο οργανωμένη και πειθαρχημένη εμφανίζεται μία κοινωνία, τόσον περισσότερο απαιτεί κοινωνική ενέργεια για να διατηρήσει την καθεστηκυΐα της κατάσταση, αλλά απαιτείται παράλληλα αύξηση της κοινωνικής ενέργειας για να αναβαθμίσει και να προστατεύσει την κατάστασή της. Οι δύο φαινομενικά παράδοξες ανάγκες αλληλοτροφοδοτούνται, οπότε μία καθεστηκυΐα κατάσταση απαιτεί αύξηση οργάνωσης και πειθαρχίας, με αποτέλεσμα να μειώνει συνεχώς τις αντοχές της σε τυχαίους παράγοντες και συμβάντα, ακολουθώντας την προδιαγεγραμμένη τροχιά του κύκλου της.  

 

Κάθε ιεραρχημένο οργανωτικά κοινωνικό σύστημα χαρακτηρίζεται από τις εναλλαγές στην ηγεσία παρατάξεων ή συνασπισμών, οπότε όταν μία δύναμη αναλαμβάνει τα ηνία, μία άλλη αντιπαρατίθεται με στόχο να την αντικαταστήσει. Όμως, οι διαδοχικές αλλαγές αυξάνουν την κοινωνική εντροπία του συστήματος και στο συγκεκριμένο πλαίσιο, αναφύεται μία τρίτη τάση, η ισχύς του χάους. Η οργάνωση, η ιεράρχηση και η πειθαρχία αποτελούν αντιπάλους του χάους, πλην όμως και οι αντίθετες δυνάμεις προς τις συγκεκριμένες, επίσης αντιτίθενται στο χάος, από την στιγμή που απλώς αναμένουν να υποκαταστήσουν τις προηγούμενες.

Συνιστά ένα υπεραπλουστευμένο σφάλμα να εξομοιώνεται το χάος με την αόριστα αποκαλούμενη φυσική κατάσταση πραγμάτων, από την στιγμή που το χάος αποτελεί την υποκείμενη κατάσταση της εντροπίας του σύμπαντος, αλλά ταυτόχρονα καλύπτει κάθε κενό στις περισσότερο προκλητικές αντι-εντροπικές δομές, δηλαδή στις συγκροτημένες ιεραρχικά κοινωνίες, που βασίζονται στην οργάνωση και στην πειθαρχία.

 

Τα χαρακτηριστικά των κοινωνιών

Στην πραγματικότητα, οι συγκεκριμένες φαινομενικά άψογες κοινωνίες, χαρακτηρίζονται από απάθεια, ζωώδη αδιαφορία και διευκολύνουν δραστικά το έλεγχο του πληθυσμού τους, που αυξάνεται συνεχώς χάρη στην εξέλιξη των τεχνολογικών μέσων, αν και δεν επιδεικνύουν καμία ανοχή όταν επιχειρείται να ελεγχθούν με παραστρατιωτικές μεθόδους. Αντίθετα, οι ομάδες ελέγχου παραμένουν σε επιφυλακή στο περιθώριο, χαρακτηρίζονται ανηλεείς, διαθέτουν πάντοτε την πρωτοβουλία των κινήσεων και συνιστά απόλυτη αναγκαιότητα να καλλιεργούν ανησυχίες και φοβίες.

Το συναίσθημα ενός ακαθόριστου τρόμου, μετατρέπεται σε καθεστώς, αλλά από την άλλη πλευρά η προσδοκία της ευημερίας που καλλιεργείται έντεχνα, διευκολύνει τον έλεγχο, από την στιγμή που παρέχονται διατροφική ασφάλεια, βελτιωμένες συνθήκες στέγασης, ψυχαγωγία και ανέσεις, αλλά και πάσης φύσεως εθισμοί, με συνέπεια να υποχωρεί η ανάγκη της ελευθερίας, που μετατρέπεται σε μία συγκεχυμένη και ακαθόριστη έννοια.

Το πραγματικό πρόβλημα αναδύεται όταν η αύξηση της εντροπίας και συνεπακόλουθα η άνοδος του χάους, αναδεικνύουν στην πρωταρχική θέση τις καταπιεσμένες φοβίες, διαχέουν κύματα σύγχυσης και ίσως το χειρότερο, επιτρέπουν στην αμφιβολία και την αμφισβήτηση να κυριαρχήσουν. Η ανάδυση του χάους στα συγκεκριμένα πλαίσια, αποτελεί μία αθέατη ζώσα πραγματικότητα, που διαχέει την ισχύ της στην κοινωνία, με το μυστήριο που περιβάλλει το ακατανόητο της ύπαρξής του, να διευκολύνει την δημιουργία σχηματισμών που το ενισχύουν, χωρίς να το αντιλαμβάνονται, πόσο μάλλον να το κατανοούν.

Στα συγκεκριμένα πλαίσια, η δραστηριοποίηση των συγκεκριμένων σχηματισμών καταγγέλλεται για παραλογισμό και ανορθόδοξες πεποιθήσεις, από την στιγμή που η καθεστηκυΐα τάξη πραγμάτων ανακηρύσσεται λογική, ενώ το χάος συνιστά τεκμήριο του παραλόγου και το εξωφρενικού. Τα άτομα που υπηρετούν την τάξη προβάλλονται με την ιδιότητα των πραγματιστών, ενώ τα αντίστοιχα που επηρεάζονται ακούσια από το χάος υποφέρουν από κάποια μορφή επικίνδυνης θρησκοληψίας.

Όμως εάν συνεκτιμηθεί η κοινωνική εντροπία, τότε η φυσιολογική τάση στον κόσμο εξελίσσεται προς την κατεύθυνση των πολλαπλασιαζόμενων τυχαίων και αστάθμητων συμβάντων, αλλά και της αταξίας, υπό την επήρεια της εντροπίας και τελικά του χάους. Το να καταβάλλονται σύντονες προσπάθειες τοπικά για να αντιστραφεί η τάση προς την εντροπία, απαιτεί εισφορά κοινωνικής ενέργειας, οπότε όσον περισσότερο οργανωμένη και αντι-εντροπική εμφανίζεται μία κοινωνία, τόσον περισσότερη κοινωνική ενέργεια απαιτείται για να συντηρήσει την υπάρχουσα κατάσταση και τις δομές της.

 

Αλλά για να εισφερθεί πρόσθετη κοινωνική ενέργεια, επιβάλλεται να επιβληθεί στην κοινωνία η παραγωγή της, οπότε αναβαθμίζεται και ενισχύεται η τάξη πραγμάτων. Συνεπακόλουθα, κάθε αναζήτηση επιπλέον εισφοράς δημιουργεί τελικά μία γεωμετρική σπείρα, που με γεωμετρική πρόοδο επιχειρεί να συντηρήσει την υπάρχουσα τάξη.

 

Παράδειγμα έντασης της κοινωνικής εντροπίας

Ένα απλό παράδειγμα επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση με ορθολογικά κριτήρια των φανατικών θρησκόληπτων, όπου όμως επιβάλλεται να καταστεί κατανοητό το δόγμα που υπηρετούν, ειδάλλως οι αντιδράσεις τους παραμένουν εντελώς απρόβλεπτες.

Εάν, λόγου χάρη, παρατηρηθεί προσεκτικά η Ευρώπη, θα διαπιστωθεί ότι κατά την διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, με εξαίρεση την Γερμανία, σε καμία χώρα οι κυβερνήσεις δεν ολοκληρώνουν τον κατά νόμο προβλεπόμενο χρόνο της θητείας τους. Μάλιστα, σε χώρες όπως η Αυστρία, η Βουλγαρία, η Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ρουμανία, ο μέσος χρόνος των κυβερνητικών ηγεσιών κινείται σε επίπεδα κατώτερα του 30% σε σχέση με την προβλεπόμενη θητεία τους.

Το γεγονός αναδεικνύει ένταση της κοινωνικής εντροπίας και αδυναμία αύξησης της απαιτούμενης κοινωνικής ενέργειας για την ομαλή λειτουργία του συστήματος. Η συγκεκριμένη εξέλιξη αναδεικνύει πολιτικούς σχηματισμούς, πρακτικά ανύπαρκτους έως το 2015 (με εξαίρεση την Γαλλία και την Ιταλία), που αυξάνουν εκθετικά την ισχύ τους, χωρίς να το αντιλαμβάνονται, πόσο μάλλον να το κατανοούν, ότι αποτελούν πράκτορες τους χάους.

Το γεγονός ότι οι θρησκείες έχουν στην κορυφή τους ανθρωπόμορφα θεία όντα δεν προβληματίζει κανέναν και θεωρείται φυσιολογικό, από την στιγμή που ανταποκρίνεται στην εσωτερική ανάγκη αναγνώρισης μίας ανώτερης από τον άνθρωπο και τα έργα του δύναμης, που τελικά παρεμβάλλεται και δυσχεραίνει την εγκαθίδρυση της απόλυτης τάξης πραγμάτων, που οραματίζονται τα ανθρώπινα όντα. Ουσιαστικά, δεν έχει ιδιαίτερη σημασία το ότι το παντοδύναμο όν, το σημείο αναφοράς των θρησκειών, δεν συνιστά ένα όν, αλλά την απόλυτη τάση που ενυπάρχει στα πάντα στο σύμπαν, από τα άτομα έως τους γαλαξίες, την αυξανόμενη εντροπία και τελικά το χάος. Ίσως, επαγωγικά το χάος να συνιστά μία αθάνατη, άπειρη και πανίσχυρη δύναμη, που επηρεάζει τα πάντα.