Το “φθινόπωρο” της αμερικανικής ηγεμονίας και οι πλανητικές αναταράξεις

Αποτελεί κοινή συνισταμένη ότι το διεθνές σύστημα τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε διαρκή ρευστότητα. Η ανάδυση ενός νέου πολύ-πολιτικού παγκοσμίου συστήματος, που βρίσκεται ακόμα σε δυναμική διαμόρφωση, οφείλεται στην παρακμή και πτώση του αμερικανικού ηγεμονικού ρόλου. Σε αυτό το ρευστό πλαίσιο παρατηρείται η άσκηση αυτόνομης πολιτικής, όχι μόνο από τους μεγάλους παγκόσμιους πόλους (Κίνα, Ρωσία, Ινδία), αλλά και από ενδιάμεσους περιφερειακούς παίκτες, όπως για παράδειγμα το Ιράν και την Τουρκία.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι ο πλανήτης έχει εισέλθει σε περίοδο έντονων γεωπολιτικών αναταράξεων, αποτελεί η παρούσα κρίση, μετά την επίθεση στον πετρελαϊκό κολοσσό της Σαουδικής Αραβίας (Aramco) και η απουσία δυναμικής στρατηγικής αντίδρασης κατά του Ιράν, το οποίο φωτογραφίζεται ως υπαίτιο αυτής της επίθεσης. Αυτό οφείλεται στο ότι η αδυναμία γίνεται πλέον κατανοητή και από το ίδιο το σύστημα εξουσίας των ΗΠΑ.

Κι αυτό, ανεξαρτήτως της προσπάθειας να καλυφθεί η αδυναμία τους πίσω από τον αλλοπρόσαλλο τρόπο πολιτεύεσθαι του Τραμπ. Η πραγματικότητα είναι ότι δεν μπορούν να επιβάλλουν την θέλησή τους στον υπόλοιπο πλανήτη. Δεν μπορούν να ασκήσουν εύκολα στρατιωτική βία σε χώρες όπως το Ιράν, γιατί κινδυνεύουν να υποστούν πιο ταπεινωτική ήττα από το Βιετνάμ. Οπότε σε αυτή την περίπτωση θα εξαφανίζονταν και τα όποια εναπομείναντα προσχήματα της αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας, λόγω της διαφημιζόμενης στρατιωτικής τους δύναμης.

Για να μην πάμε και στο χειρότερο σενάριο ενός ολοκληρωτικού παγκόσμιου πολέμου, με πιθανότατη χρήση των πυρηνικών, που εκτός του κινδύνου τεράστιων πληγών για την ανθρωπότητα, θα προκαλούσε και την κατάρρευση της αμερικανικής οικονομίας, η οποία βρίσκεται ήδη σε υποχώρηση. Η κρίση της αμερικανικής ηγεμονίας οδηγεί το διεθνές σύστημα σε φάση γενικής αστάθειας, αφού έχουμε την άνοδο ανταγωνιστικών παγκόσμιων πόλων. Πλην όμως, ο ισχυρότερος από αυτούς, που είναι η ανερχόμενη οικονομικά Κίνα, δεν φαίνεται ικανή ακόμα να αναδειχθεί στο νέο ηγετικό κέντρο.

Θεωρία των κοσμοσυστημάτων

Για το μείζον αυτό ζήτημα οι μεγάλοι διανοητές Ιμάνουελ Βάλερσταϊν και ο Τζιοβάνι Αρίγκι, ανέλυσαν και ανέδειξαν την θεωρία των κοσμοσυστημάτων (World System Theory). Σύμφωνα με αυτήν, το διεθνές σύστημα διευθύνεται κατά καιρούς από κάποια ηγεμονική δύναμη, που επιβάλλει τους κανόνες στην οικονομία, την διπλωματία, την πολιτική, την κουλτούρα και τον πόλεμο, λειτουργώντας ως οργανωτική αρχή του παγκόσμιου συστήματος στη βάση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού και πολιτικού παραδείγματος και προσφέροντας ταυτόχρονα και κυβερνησιμότητα στο όλο σύστημα.

Η εξέλιξη του διακρατικού συστήματος έχει τον χαρακτήρα μιας κυκλικής διαδικασίας ανόδου και πτώσης ηγεμονικών κρατών, διαδικασία κατά την οποία μετατοπιζόταν το κέντρο εντός του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος. Ειδικότερα ο Τζιοβάνι Αρίγκι στο βιβλίο του “Ο παρατεταμένος 20ος αιώνας” αναφέρεται στην κίνηση του εκκρεμούς μεταξύ ενός ενάρετου παραγωγικού κύκλου και ενός φαύλου χρηματοπιστωτικού, ως κυρίαρχου στοιχείου στην εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος από τον 15ο αιώνα έως σήμερα.

Η κρίσιμη αυτή κίνηση εντοπίζεται στο εσωτερικό ευρύτερων κύκλων ηγεμονίας επάνω στο παγκόσμιο σύστημα (ιταλικές πόλεις–κράτη 1400-1600, Ολλανδία 1600-1800, Βρετανία 1800-1940 και ΗΠΑ 1940-2000). Σε κάθε μία από αυτές τις φάσεις, ο κύκλος της κυριαρχίας του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου σηματοδοτεί τη λεγόμενη εποχή του “φθινοπώρου” της εκάστοτε ηγεμονίας, δηλαδή την περίοδο της αρχής του τέλους της. Το φθινόπωρο κάθε ηγεμονίας αποτελεί την έναρξη μιας μακράς περιόδου μεγάλης αστάθειας και όξυνσης των ανταγωνισμών.

Έτσι, κάθε μετατόπιση του κέντρου και κάθε νέα συγκέντρωση της εξουσίας στο νέο ηγεμονικό κράτος, επικυρωνόταν και ολοκληρωνόταν μετά από πολύχρονους πολέμους. Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) καθιέρωσε την ολλανδική ηγεμονία, οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι (1792-1815) την βρετανική ηγεμονία και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι (1914-1945) την ηγεμονία των ΗΠΑ.

Σήμερα, λόγω των σοβαρών τριγμών της αμερικανικής οικονομίας και της ανάπτυξης των άλλων παγκόσμιων καπιταλιστικών πόλων (Κίνα, Ρωσία, Ινδία κ.λπ.), έχουμε τους “πλανητικούς τριγμούς” στο πλαίσιο του “φθινοπώρου” της αμερικανικής ηγεμονίας.
Αυτό οφείλεται, μεταξύ άλλων, στη μετατόπιση της επικέντρωσης του αμερικανικού κεφαλαίου από το εμπόριο και την παραγωγή στην χρηματοπιστωτική σφαίρα.

Ήδη έχει πλήρως αποτύχει η στρατηγική των ΗΠΑ για την πλανητική επιβολή του τριπτύχου «ελευθερία–δημοκρατία–νεοφιλελευθερισμός» και το νεοσυντηρητικό σχέδιο για το “Νέο Αμερικανικό Αιώνα”, αφού σε όλα τα επίπεδα και τις προσπάθειες αυτής της νέας “σταυροφορίας” υπήρξε παταγώδης αποτυχία, με σημείο αναφοράς τη Μέση Ανατολή (Ιράκ-Συρία).

Περίοδος υποχώρησης αμερικανικής ηγεμονίας

Το δυσβάσταχτο οικονομικό κόστος γι’ αυτούς τους αποτυχημένους πολέμους, σε συνδυασμό με την κατάρρευση της χρηματοπιστωτικής φούσκας και στα εναπομείναντα κερδοφόρα τμήματα του κτηματομεσιτικού κλάδου, οδήγησε στην εκτεταμένη τοξική χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, που εξήχθη, μάλιστα, ως τοξική γάγγραινα και στην Ευρώπη.

Όλα αυτά οδήγησαν, συνεπώς, σε μια εκτεταμένη περίοδο υποχώρησης των ΗΠΑ ως οργανώτριας πλανητικής δύναμης, αφού έχουν χάσει την δυνατότητα να κινούνται αυτοτελώς στην παγκόσμια σκακιέρα, με χαρακτηριστική περίπτωση την Συρία, όπου όχι μόνο απέτυχαν παταγωδώς να επιβάλλουν μια διαδικασία εξπρές ανάληψης δυτικής στρατιωτικής δράσης εναντίον της χώρας, αλλά υποχρεώθηκαν να αποδεχτούν τον κυρίαρχο ρόλο της Ρωσίας στην κρίση αυτή.

Πράγματι, κατά την φάση της ηγεμονίας των ΗΠΑ, η οποία κορυφώθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1989, υπήρξε μια γιγαντιαία προσπάθεια επιβολής σε παγκόσμιο επίπεδο της μιας μοναδικής σκέψης, αυτής του νεοφιλελευθερισμού, μέσα από την διατύπωση των θεωριών περί του “τέλους των ιδεολογιών” και του “τέλους της Ιστορίας του Ανθρώπου”.

Η οργανώτρια, τότε, δύναμη του πλανήτη, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί της, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα κυρίως του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, προχώρησαν στην πλήρη διάλυση του ελέγχου της κίνησης κεφαλαίων σε παγκόσμιο επίπεδο και σε κατάργηση των εθνικών συνόρων και ελέγχων, με συνέπεια να δοθεί μια ισχυρή ώθηση στη διεθνοποίηση του καπιταλισμού, που με τη βοήθεια και των νέων τεχνολογιών οδήγησε στη σημερινή μορφή της παγκοσμιοποίησης, ενός πολυπολικού κόσμου.

Είναι άκρως ενδιαφέρουσα η άποψη του Βάλερσταϊν, ο οποίος, εκτιμώντας ότι η ανερχόμενη Κίνα δεν έχει τις προϋποθέσεις να αναδειχθεί σε νέο ηγεμονικό κέντρο, θεωρούσε βέβαιη την κατάρρευση του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος, με μοιρασμένες πιθανότητες η σημερινή κρίση να καταλήξει είτε σε ένα άλλο, δικαιότερο κοσμοσύστημα, είτε σε μια μετα-καπιταλιστική πλανητική δυστοπία.

Λυσσαλέος αγώνας ανακατανομής

Στη σημερινή φάση του “φθινοπώρου της αμερικανικής ηγεμονίας” και μέχρι την ανάδειξη μιας νέας ηγεμονικής δύναμης, η ανθρωπότητα βιώνει μια κούρσα εντάσεων και γεωπολιτικών ανακατατάξεων, με απροσδιόριστες συνέπειες μεταξύ της παρακμάζουσας Δύσης (ΗΠΑ-Ευρώπη) και της ανθούσας Ανατολής (Κίνα–Ινδία–Ρωσία) για τον έλεγχο της πλανητικής ηγεμονίας, την οποία περιέγραφε ο Παναγιώτης Κονδύλης στο βιβλίο του “Από τον 20ο έως το 21ο αιώνα τομές στην πλανητική εποχή”, ως έναν λυσσαλέο αγώνα ανακατανομής, συνέχεια της ενάρετης φάσης της παγκοσμιοποίησης στις αρχές του 21ου αιώνα.

Η κατάσταση αυτή εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό ευρύτερα. Λόγω της οικονομικής κρίσης και της διαχρονικής απρονοησίας του πολιτικού προσωπικού εξουσίας, βρίσκεται ως υποχείριο, άμεσα ή έμμεσα, χωρών που κινούνται ενεργητικά μέσα σε αυτό το πλαίσιο των γεωπολιτικών ανακατατάξεων, με κίνδυνο να μετατραπεί για μια ακόμα φορά σε «Ιφιγένεια» της περιοχής. Ο ορατός μεγάλος κίνδυνος είναι η επιθετικότητα και η προσπάθειά της να μετατραπεί σε αυτόνομη περιφερειακή δύναμη.

Έτσι, τίθεται αμείλικτο το ερώτημα, εάν θα παραμείνουμε με τις ψευδαισθήσεις και τα ιδεολογήματα του τύπου ότι κάποιος άλλος, αντί για εμάς, θα παρέμβει έναντι της Τουρκίας ή αντιμετωπίζοντας κατάματα την πραγματικότητα, θα αναπτύξει μια ισχυρή ρεαλιστική και αξιόπιστη αποτρεπτική στρατηγική, που είναι μονόδρομος, εάν δεν θέλει να μεταβληθεί σε ιδιότυπο «γεωπολιτικό προτεκτοράτο» της Τουρκίας στην περιοχή.