Οι ελληνικές φαβέλες και οι νεκροί της Μάνδρας

του Γεράσιμου Ποταμιάνου  – 

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποτελεί, από την εποχή της κλασικής Ελλάδας, τον τρόπο με τον οποίο δομείται ορθολογικά η πόλη, ο φορέας της κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας. Μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι κάτοικοι των παραδοσιακών χωριών και πόλεων της Ελλάδας ήταν «μάστορες» στη χωροθέτηση των οικισμών τους, εξασφαλίζοντας τη μέγιστη προστασία από τα καιρικά φαινόμενα (για παράδειγμα, από πλημμύρες) και τη διατήρηση του δημόσιου χώρου. Είναι η νεότερη οικιστική «ανάπτυξη» της οικονομικής υπερεκμετάλλευσης ή της βίαιας μετακίνησης πληθυσμών που δημιούργησε τις ευρωπαϊκές φαβέλες ελληνικού τύπου.

Ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος, στην ακμή της κλασικής εποχής, εκπόνησε σχέδια ελληνικών αποικιών που είχαν τάξη και κανονικότητα, σε αντίθεση με τον συγκεχυμένο τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονταν οι πόλεις. Στην αρχή της δεκαετίας του ’80, ο Αντώνης Τρίτσης, προσπαθώντας να κινητοποιήσει κοινωνικές δυνάμεις για την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης (νέφος), εκστόμισε την περίφημη φράση «το νέφος είναι πολιτικό».

Εννοούσε πως η απουσία πολιτικής χωροθέτησης των βιομηχανιών (λιπάσματα κ.λπ.), που ήταν υπεύθυνες για μεγάλες εκπομπές ρύπων, σε συνάρτηση με τη γεωμορφολογία και τις μετεωρολογικές συνθήκες, ήταν η αιτία αυξημένων τιμών  ρύπανσης στο λεκανοπέδιο. Οι πολιτικές αντιπαραθέσεις της εποχής ήταν οξείες, αλλά, με τον καιρό, το κλείσιμο, η μετεγκατάσταση βιομηχανιών και η εισαγωγή κυκλοφοριακού δακτυλίου για τον περιορισμό των οχημάτων στην Αθήνα, βελτίωσε την κατάσταση.

Η πολεοδομική ανασυγκρότηση

Ο Κεφαλονίτης πολιτικός προχώρησε στην επιχείρηση πολεοδομικής ανασυγκρότησης (ΕΠΑ) με στόχο την ενίσχυση του σχεδιασμού των πόλεων, τον σταδιακό περιορισμό της αυθαίρετης δόμησης, την οριοθέτηση του δημόσιου χώρου και λοιπά. Το θέμα των μπαζωμένων ρεμάτων αποτελούσε μέρος της πολιτικής του. Το ίδιο και το θέμα των αυθαιρέτων, που προσπάθησε να αντιμετωπίσει με συνδυασμό μέτρων σχεδιασμένης οικιστικής επέκτασης, ζώνες οικιστικού ελέγχου, μεταφορά συντελεστή δόμησης.

Οι διεπιστημονικές ομάδες που συγκροτήθηκαν για την σύνταξη πολεοδομικών μελετών, περιλάμβαναν και γεωλόγους και δασολόγους και υδραυλικούς μηχανικούς. Προσέκρουσε, όμως, στο γεγονός πως η πολεοδομία και η χωροταξία δεν εφαρμόζονται χωρίς τη συναίνεση των ισχυρών οικονομικών παραγόντων, ή τον έλεγχό τους.

Ζητήματα πολιτικής γης, κερδοσκοπικής οικοδομικής δραστηριότητας και εκκλησιαστικής περιουσίας αποτέλεσαν τις αιτίες για τις οποίες ο Τρίτσης «έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος». Είχε όμως κάνει κάτι σημαντικό. Είχε καταστήσει -έστω για λίγο- σαφές στην ελληνική κοινωνία τη σχέση αιτίου-αιτιατού στη λεγόμενη «παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος».

Η πολιτική νιρβάνα

Πέρασαν πολλά ανέμελα χρόνια από τότε. Και σήμερα, αφού ξορκίσαμε τους «ενοχλητικούς», βρεθήκαμε για πολλοστή φορά αντιμέτωποι με το θέμα των πλημμυρών στις αστικές ζώνες. Ζώνες ανοχύρωτες από την άποψη της αντιπλημμυρικής προστασίας τον χειμώνα και αντιπυρικής προστασίας το καλοκαίρι.

Η Μάνδρα είναι μια τέτοια περιοχή με τρομακτικό πρόβλημα εγκληματικής πολεοδομικής αμέλειας, δηλαδή κερδοσκοπικής τακτοποίησης αυθαιρεσιών, με πρωτοβουλίες επιτηδείων και πρόσχημα τους φτωχούς οικιστές. Καθώς τα τελευταία χρόνια αποψιλώθηκαν οι γειτονικοί ορεινοί όγκοι σε μεγάλο βαθμό, χωρίς ανάλογα μέτρα θεραπείας, ενώ τα ρέματα απορροής ομβρίων έχουν φράξει ένας εθνικός δρόμος, εργοστάσια και κατοικίες, προέκυψε η συγκλονιστική καταστροφή.

Ενδιαφέρον είναι πως η Μάνδρα διαθέτει και πολεοδομικό σχέδιο (στο οποίο εντάχθηκαν τα αυθαίρετα) και Κτηματολόγιο. Επομένως, το ερώτημα είναι πώς η πολεοδομική Αρχή -που δεν είναι στη Μάνδρα- δέχθηκε ως ιδιοκτησίες ιδιωτών εκτάσεις που βρίσκονται πάνω στα ρέματα. Το μυστικό είναι πως τα υποθηκοφυλακεία «δηλώνουν ανίσχυρα» στις μετεγγραφές, όταν απουσιάζει η οριοθέτηση των ρεμάτων, που είναι και προϋπόθεση για την εκπόνηση αντιπλημμυρικών έργων.

Η υπερεκμετάλλευση του χώρου

Όπως προαναφέραμε, είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι οι κάτοικοι των παραδοσιακών χωριών και πόλεων της χώρας ήταν «μάστορες» στη χωροθέτηση των οικισμών τους, ώστε να εξασφαλίζουν τη μέγιστη προστασία από τα καιρικά φαινόμενα. Μετά τον εμφύλιο, οι αναζητούντες ανωνυμία Έλληνες της επαρχίας και όλοι οι ντόπιοι οικονομικοί μετανάστες πολλαπλασίασαν άναρχα τον πληθυσμό των αστικών κέντρων.

Οι λεκάνες απορροής βιάστηκαν, τα ρέματα μπαζώθηκαν για να πουληθούν οικόπεδα «με φως, νερό, τηλέφωνο, πέντε λεπτά από την Ομόνοια», καθώς φτωχοί έποικοι αναζητούσαν «ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους». Δημιουργήθηκαν έτσι οι ευρωπαϊκές φαβέλες ελληνικού τύπου. Οι πολιτικοί, αναζητώντας εκλογική πελατεία, αδιαφόρησαν. Η Αττική, το Ηράκλειο, η Βέροια είναι εξόφθαλμα παραδείγματα του εγκλήματος που συντελέστηκε στο σώμα της Ελλάδος.

Η διαχρονική αυτή εξέλιξη δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με τίποτε. Γι’ αυτό και ο Κυριάκος Μητσοτάκης αποφεύγει ευφυώς να αναζητήσει ευθύνες τώρα. Ουσιαστικά, αποφεύγει να προσφέρει στον Αλέξη Τσίπρα νέο επιχείρημα αντιπαράθεσης για αμαρτίες που έχουν ξεκινήσει από πιο παλιά. Τότε που η κεντρική οδός Φιλελλήνων έμεινε λειψή, ακολουθώντας το κραυγαλέο παράδειγμα της «τυφλής» οδού 3ης Σεπτεμβρίου.

Η διάχυση της ευθύνης

Όμως, σχετικά με την τραγωδία στη Μάνδρα, δεν είναι επιτρεπτά δυο πράγματα:

• Πρώτον, η μεγιστοποίηση της ατομικής ευθύνης των φτωχών οικιστών, καθώς η κύρια ευθύνη ανήκει στους πολιτικούς. Νομοθεσία υπήρχε, αλλά απουσίαζαν ή δεν ενεργοποιήθηκαν οι ελεγκτικοί μηχανισμοί και -το κυριότερο- απουσίαζε πολιτική κατοικίας.
• Δεύτερον, η επίκληση από τους αδαείς και τους μηρυκάζοντες περί κλιματικής αλλαγής, προς αιτιολόγηση της εγκληματικής αμέλειας. Οι πλημμύρες είναι σύνηθες φαινόμενο με θύματα, από την αρχή της δεκαετίας του ’60, όταν εντάθηκε η εσωτερική μετανάστευση. Οι απούσες δράσεις είναι η εφαρμογή της πολεοδομικής νομοθεσίας και η υλοποίηση αντιπλημμυρικών έργων και αναδάσωσης.

Το πένθος είναι βαρύ και για τα πολλά θύματα και για την απουσία υπεύθυνης πολιτικής. Η κηδεία με δημόσια δαπάνη φαντάζει σαν επιβεβαίωση της ευθύνης της Πολιτείας (κυβερνήσεων, πελατειακής γραφειοκρατίας και «τεχνοδομής»). Ας μην ξεχνάμε, όμως, πως συνεχίζεται η νομιμοποίηση αυθαιρέτων κατασκευών (κατοικιών και επιχειρηματικών) ανεξάρτητα από τη θέση τους (π.χ. σε ρέμα) ή τη στατική τους επάρκεια.

Η ακύρωση του πολεοδομικού σχεδιασμού

Επιπλέον, στα μνημονιακά χρόνια, έχει καταργηθεί μεγάλος αριθμός πολεοδομικών εργαλείων. Παράδειγμα είναι η Επιχείρηση Πολεοδομίας, Οικισμού και Στέγασης (ΔΕΠΟΣ), που σκοπό είχε την οικιστική πολιτική και -μεταξύ άλλων- μετεγκατάσταση και ιδιοκτητών αυθαιρέτων. Καταργήθηκε, επίσης, ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας  και οι αντίστοιχοι οργανισμοί Θεσσαλονίκης και Ιωαννίνων, που διέθεταν εργαλεία συνολικότερης παρέμβασης και συσσωρευμένη γνώση. Έτσι, ο σχεδιασμός και εποπτεία του μητροπολιτικού χώρου της Αθήνας, που εμφανίζει μεγάλη πολυπλοκότητα θεμάτων και ανάγκη παρεμβάσεων ευρύτερης κλίμακας, αποδυναμώθηκε.

Ας θυμηθούμε επίσης πως, με τον εφαρμοστικό νόμο του Μνημονίου που ίδρυσε το ΤΑΙΠΕΔ (Ν 3986/2011), προβλέπεται η δυνατότητα ακύρωσης κάθε πολεοδομικής διάταξης του εγκεκριμένου ρυθμιστικού πλαισίου της χώρας. Κι αυτό, προκειμένου κάθε μεγάλη επενδυτική πρόταση να εγκαθιδρύει καθεστώς σχεδιασμού, προσαρμοσμένο ειδικά στις απαιτήσεις και τις ανάγκες της. Να απαιτεί δηλαδή παρεκκλίσεις, εξαιρέσεις και τροποποιήσεις ρυθμίσεων, που αποτελούν Νόμο του Κράτους.

Με την αποδυνάμωση όμως του πολεοδομικού σχεδιασμού μέσα στη δίνη της κρίσης και υπό την πίεση των οικονομικών (εισπρακτικών) αναγκών, «κάθε πολίτης μένει μόνος, με τον θεό εναντίον όλων». Με άλλα λόγια, μπορούν να προωθηθούν ιδιωτικοί σχεδιασμοί και ευκαιριακές διευθετήσεις, που εξυπηρετούν συγκυριακά συμφέροντα, με πρόσχημα την οικονομική ανάπτυξη.

Αυτό θα συνεχιστεί, όσο οι εκλεγμένοι πολιτικοί  συνεχίζουν να χαϊδεύουν αυτιά και να ανοίγουν παράθυρα στη νομοθεσία.