Φιλική Εταιρεία: Οι ιδεολογικές αναφορές

Οι ηγέτες της Φιλικής Εταιρείας, παρά την κοινωνικά ριζοσπαστική αφετηρία τους, δεν θέλησαν ποτέ να περιορίσουν την απήχησή της σε ορισμένα κοινωνικά στρώματα, αλλά στόχευσαν εξ αρχής στη διεύρυνσή της και μάλιστα προς τις “ελίτ” του ελληνικού έθνους, είτε επρόκειτο για μεγαλεμπόρους, είτε για προεστούς και οπλαρχηγούς, είτε για εκκλησιαστικούς ηγέτες και Φαναριώτες.

Αυτή εξάλλου η μέριμνα θα τους κάνει να περιορίσουν το πρόγραμμά τους στον στόχο της απελευθέρωσης του γένους, χωρίς να επιμένουν ιδιαίτερα στα χαρακτηριστικά της νέας Πολιτείας, που επρόκειτο να εγκαθιδρυθεί μετά την Επανάσταση. Οι πρώτοι κατηχούμενοι στην Φιλική Εταιρεία ήταν ο Γεώργιος Σέκερης, στις 24 Οκτωβρίου 1814, φοιτητής από την οικογένεια των μεγαλεμπόρων της Κωνσταντινούπολης και της Οδησσού, ο μεγαλέμπορος από τη Φιλιππούπολη, Αντώνιος Κομιζόπουλος, που είχε ήδη “προκατηχηθεί” από τον Κωνσταντίνο Ράδο, τo 1812, για να ακολουθήσει στην Οδησσό ο εμποροϋπάλληλος Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος και ο εργοδότης του Αθανάσιος Σέκερης.

Μέχρι τα μέσα του 1817, τα μυηθέντα μέλη φθάνουν τα 30, ανάμεσά τους ο επίσης μεγαλέμπορος, Νικόλαος Πατζιμάδης, ο Γεώργιος Λεβέντης, διερμηνέας του ρωσικού προξενείου του Ιασίου, ο Γεώργιος Ολύμπιος, ο Χριστόφορος Περραιβός κ.ά.
Όταν μάλιστα θα αρχίσει να διευρύνεται (υποστηρίζεται καθ’ υπερβολήν πως πριν από την Επανάσταση είχε φτάσει τα 80.000 μέλη), θα μεταβληθεί περαιτέρω και η σύνθεση της ηγεσίας.

Το 1818, μέλος της “Ανωτάτης Αρχής” και χρηματοδότης της Εταιρείας γίνεται ο μεγαλέμπορος της Κωνσταντινούπολης, αδελφός των προηγουμένων, Παναγιώτης Σέκερης, στενός φίλος του Γρηγόριου Ε’. Εν συνεχεία, θα γίνουν μέλη της Φαναριώτες (Μαυροκορδάτος, Καρατζάς, Νέγρης), ανώτατοι κληρικοί (Διονύσιος Εφέσου, Παλαιών Πατρών Γερμανός), κοτζαμπάσηδες (Πετρόμπεης, Δηλιγιάννης), όλοι οι πρόξενοι της Ρωσίας στις ελληνικές πόλεις, μεγαλέμποροι. Τέλος δε, ο υπασπιστής του Τσάρου, Αλέξανδρος Υψηλάντης, θα χριστεί αρχηγός της. Παράλληλα όμως, «ποιμένες και χοιροβοσκοί και κάπηλοι και αχθοφόροι ακόμη εμυήθησαν» , οι οποίοι προφανώς δεν έχουν καταγραφεί και η Εταιρεία αποκτά μια ευρύτατη διαταξικότητα και μια δομή ανάλογη με εκείνη της ελληνικής κοινωνίας στο σύνολό της.

Οι προσπάθειες ορισμένων μελών της να δοθεί ένας πιο ριζοσπαστικός κοινωνικά και πολιτικά χαρακτήρας, παράλληλα με τον εθνικοαπελευθερωτικό, θα αποβούν ατελέσφορες. Επί παραδείγματι, όταν, μετά τον θάνατο του Σκουφά, τον Ιούλιο 1818, ο μεγαλέμπορος της Πόλης, Παναγιώτης Σέκερης, αναλαμβάνει ουσιαστικά την ηγεσία, συνεπικουρούμενος από τον επίσης μεγαλέμπορο Κυριακό Κουμπάρη, ο Ηλίας Χρυσοσπάθης, από τα επιφανή μέλη της στην Κωνσταντινούπολη, θα αποσχισθεί πρόσκαιρα και θα ιδρύσει νέα εταιρεία.

Οι δύο πόλοι

Ο Παναγιώτης Σέκερης(1785-1846) που εκπροσωπεί τον ένα πόλο γεννήθηκε στην Τρίπολη και σπούδασε στη Δημητσάνα, εξ ου και οι εξαιρετικά στενές σχέσεις του με τον Γρηγόριο Ε΄. Στην Κωνσταντινούπολη, διηύθυνε έναν μεγάλο εμπορικό οίκο, ενώ στην Οδησσό και τη Μόσχα δραστηριοποιούνταν οι δυο μικρότεροι αδελφοί του, ο Αθανάσιος και ο Γεώργιος. Στις 5 Μαΐου 1818 μυήθηκε από τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο στην Εταιρεία, στην οποία είχαν ήδη μυηθεί και τα δύο αδέρφια του.

Οι αδελφοί Σέκερη προσέφεραν ολόκληρη την περιουσία τους στην Εταιρεία. Ο Σέκερης έμεινε στην Οδησσό μέχρι το 1830, επέστρεψε πάμπτωχος στην Ελλάδα και του δόθηκε η ασήμαντη θέση του τελώνη Ύδρας-Ναυπλίου. Ο Ηλίας Χρυσοσπάθης (1789-1828), που εκφράζει τον δεύτερο πόλο γεννήθηκε στο Κοτρώνι της Μάνης και από μικρός μπάρκαρε στα μανιάτικα πειρατικά καράβια. Με τη “γαλιότα” του επιστρέφει στον Κότρωνα και δημιουργεί σώμα 30 ανδρών, με τους οποίους κατατάσσεται στον αγγλικό στρατό, στη Ζάκυνθο. Το 1806 εκεί του δόθηκε ο βαθμός του λοχαγού και ετέθη υπό τη διοίκηση του Κολοκοτρώνη.

Υπήρξε από τους πρώτους Φιλικούς ενώ μύησε και τον Μαυρομιχάλη. Στις 17 Μαρτίου 1821 βρίσκεται στην Αρεόπολη, όπου οι Μανιάτες σήκωσαν τη σημαία της Επανάστασης και στις 22 Μαρτίου, δίπλα στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, παραβρέθηκε στην παράδοση της Καλαμάτας. Στις 26 Μαρτίου, στις Σπέτσες, τραγουδώντας το «Δεύτε παίδες των Ελλήνων» του Ρήγα, από το δώμα ενός σπιτιού, κάλεσε τους Σπετσιώτες να προσχωρήσουν στο κίνημα.

Εν συνεχεία, στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, συμμετείχε με 150 επίλεκτους Μανιάτες που ο ίδιος συντηρούσε, ενώ πολέμησε στην πολιορκία της Κορώνης, της Μεθώνης, στα Δερβενάκια, στο Άργος, στη μάχη του Λάλα, στη μάχη των Τρίκορφων, όπου σκοτώθηκε ο αδελφός του, Γιάννης, και ο ίδιος τραυματίστηκε βαριά. Αργότερα, στη μάχη της Βέργας (Ιούνιος 1826) θα πάρει μέρος επικεφαλής δικού του σώματος.

Ο Καποδίστριας τον διόρισε Γενικό Διευθυντή της Σύρου, αλλά δεν πρόλαβε να αναλάβει τα νέα του καθήκοντα, γιατί αρρώστησε από πνευμονία και πέθανε σε λίγες ημέρες.
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Υψηλάντη, η Εταιρεία του Χρυσοσπάθη αποτελούσε «κλάδο της μυστικής Εταιρείας των καλών-εξαδέλφων (Confrérie des Buono-Coudzinos)», δηλαδή των Καρμπονάρων.

Οι ταξικοί ανταγωνισμοί

Οι μύστες της οργάνωσης του Χρυσοσπάθη χρησιμοποιούσαν αλληγορικές φράσεις, παρμένες από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, και, αντί του αργυρού πελέκεως που είχαν κάτω από το πουκάμισό τους οι Καρμπονάροι, έφεραν έναν ξύλινο σταυρό. Επί πλέον, αντί του πέλεκυ ως σύμβολο χρησιμοποιούσαν το ρόπαλο (του Ρήγα;) και αντί της κεφαλής του λύκου, που συμβόλιζε τους αντιπάλους, είχαν, ως σύμβολο του εχθρού, το σαρίκι. Όμως, μετά την έντονη αντίδραση του Τσακάλωφ, η νέα εταιρεία διαλύθηκε και τα μέλη της επανέκαμψαν στη Φιλική Εταιρεία.

Εξ αιτίας του εθνικού ζητήματος, οι ταξικοί ανταγωνισμοί –υπαρκτοί και ενεργοί– δεν θα αποτελέσουν ποτέ στην Ελλάδα, ακόμα και μέχρι το 1922, επίκεντρο των αντιπαραθέσεων, εκτός από ορισμένες ιδιαίτερες περιπτώσεις. Σε όλη τη μακρά περίοδο, που αρχίζει από τα τέλη του 13ου και φθάνει έως τις αρχές του 20ού αιώνα, κυρίαρχος θα παραμένει ο θεμελιώδης ανταγωνισμός με τον ξενικό ζυγό. Προφανώς, το ίδιο, και εμφατικότερα, ισχύει για την περίοδο που προηγείται της Επανάστασης του ’21.

Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης είχαν συνείδηση αυτής της διαταξικότητας: Τόνιζε ο Κολοκοτρώνης, μιλώντας στη σπουδάζουσα νεολαία, στην Πνύκα: «Όταν αποφασίσαμε να κάμουμε την επανάσταση, δεν συλλογισθήκαμε ούτε πόσοι είμεθα, ούτε πως δεν έχουμε άρματα… αλλ’ ως μια βροχή έπεσεν εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας και όλοι, και οι Κληρικοί και οι Προεστοί, και οι Καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμε εις αυτόν τον σκοπόν και εκάμαμε την επανάσταση».

Επανάσταση όλου του γένους

Η Επανάσταση υπήρξε λοιπόν εθνικοαπελευθερωτική, χωρίς αυτό να αναιρεί την παρουσία των τάξεων στο εσωτερικό της και τον ιδιαίτερο ρόλο που έπαιξε η θρησκεία και η Εκκλησία στη διατήρηση της εθνικής συνοχής, η διανόηση και η εμπορική αστική τάξη στην προετοιμασία της, υλική και πνευματική, και οι λαϊκές τάξεις στη διεξαγωγή της. Αυτή η πραγματικότητα καταδεικνύεται εναργέστατα από την ευρύτατη κοινωνική της σύνθεση.

Η επιτυχία της Φιλικής Εταιρείας στηρίζεται ακριβώς στον συνδυασμό δύο στοιχείων: Πρώτον, στην αταλάντευτη επαναστατική βούληση, που αρδευόταν τόσο από τη γηγενή επαναστατική παράδοση όσο και από τα νέα επαναστατικά ρεύματα που διαπερνούσαν την Ευρώπη μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Δεύτερον, στη συνείδηση πως ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας θα πρέπει να συμπεριλάβει το σύνολο των δυνάμεων του γένους. Ο συνδυασμός ριζοσπαστισμού και ευρύτητας αποτέλεσε το θαύμα της Φιλικής Εταιρείας και το κατόρθωμα των πρωτεργατών της.

Η ελληνική ιστοριογραφία

Μπροστά σε αυτήν πραγματικότητα ο εθνικοαπελευθερωτικός χαρακτήρας της Επανάστασης υπήρξε αναμφισβήτητος για την ελληνική ιστοριογραφία, παρά τις κοινωνικές και άλλες αντιθέσεις που διαπερνούσαν το επαναστατικό στρατόπεδο και οδήγησαν και στους αλλεπάλληλους εμφυλίους. Επίσης, παρά τις “συμπάθειες” των μεν ή των δε ιστορικών για κάποιο από τα στρατόπεδα και τους πρωταγωνιστές. Μόνο η αποδομητική εθνομηδενιστική ιστορική σχολή θα επιχειρήσει τα τελευταία χρόνια να προβάλει ως “κύρια αντίθεση” του υπόδουλου Ελληνισμού την αντίθεση μεταξύ… εκκλησίας και διαφωτισμού(!), υποβαθμίζοντας και υποτιμώντας σκανδαλωδώς τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821.

Βέβαια στο παρελθόν ένα μέρος της αριστερής ιστοριογραφίας, πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίως με τον Γιάννη Κορδάτο και τον πρώιμο Γεώργιο Σκληρό, θα χαρακτηρίζει ως “αστική” την επανάσταση του 1821, χωρίς όμως να αρνείται και τα εθνικοαπελευθερωτικά χαρακτηριστικά της. Μετά την Αντίσταση. όμως, η κύρια κατεύθυνση της αριστερής ιστοριογραφίας θα προτάσσει τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα της Επανάστασης, αρχίζοντας από τον Γιάννη Ζέβγο το 1945 (Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας).

Διαβάζουμε έτσι, από τον Λεωνίδα Στρίγκο, μέλος της ηγεσίας του ΚΚΕ επί δεκαετίες: «…ήταν απαραίτητο να αποτιναχθή ο τουρκικός ζυγός, να δημιουργηθή κράτος ανεξάρτητο. Αυτό ήταν το κύριο πρόβλημα, το κύριο καθήκον της επανάστασης… Η εθνική πλευρά του αγώνα ήταν συνεπώς η κύρια και καθοριστική, ενώ η πάλη για την διανομή της γης βρισκόταν, στις αρχές τουλάχιστον του αγώνα, σε δεύτερο πλάνο. Το κυριότερο στοιχείο σ’ αυτόν τον αγώνα ήταν η πάλη για την εθνική ανεξαρτησία… δεν μας βρίσκει σύμφωνους η θεωρία του λαϊκισμού, που καλλιεργήθηκε προπολεμικά και από μαρξιστές της χώρας μας και συνεχίζεται από ορισμένους σήμερα» (Βλ. Η Επανάσταση του εικοσιένα Επιστημονικό Συμπόσιο, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1988 ό.π., σσ. 125,126).

Προφανώς οι σημαντικότεροι μαρξιστές ιστορικοί της μεταπολεμικής περιόδου, όπως οι Νίκος Σβορώνος και ο ιστορικός της ύστερης τουρκοκρατίας Λέανδρος Βρανούσης, εμμένουν σε αυτή την προφανή εξάλλου θεώρηση. Διαβάζουμε στον Βρανούση: «Άκουσα να γίνεται λόγος για τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα του 21 και θα είναι, νομίζω, θετικό απόκτημα, όταν εδραιωθεί η διαπίστωση και παγιωθεί ο ορισμός, ότι το 21 ήταν αγώνας πρώτιστα και βασικά εθνικοαπελευθερωτικός. Αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία» (Η Επανάσταση του εικοσιένα ό.π., σσ. 335-336).