Οι δια Χριστόν σαλοί και η αναστάσιμη ομορφιά

Ο Bakhtin ανήγαγε μέσα στο έργο του την καρναβαλική λαϊκή παράδοση στη μενίππεια σάτιρα και τη σατιρική λειτουργία του “σωκρατικού διαλόγου” της Ελληνιστικής περιόδου. Η πιο σημαντική καρναβαλική έννοια που διαμορφώνεται κατά την συγκεκριμένη περίοδο είναι το σπουδογέλοιον, όπου συνυπάρχει το σοβαρό με το κωμικό. Από τα βασικά γνωρίσματα αυτού του είδους, που επισημαίνονται από το Ρώσο θεωρητικό, είναι η οργανική σύνδεση του φανταστικού και του μυστικιστικο-θρησκευτικού μ’ έναν ακραίο και χυδαίο νατουραλισμό της εξαθλίωσης. Αγνοημένη –από τη σχετική βιβλιογραφία– κατηγορία είναι οι δια Χριστόν σαλοί.

Κάποια συγκεκριμένα γνωρίσματα της μενίππειας σάτιρας, όπως οι σκανδαλώδεις σκηνές, η εκκεντρική συμπεριφορά, η κάθε είδους απόκλιση από το κοινωνικώς αποδεκτό, οι έντονες αντιθέσεις των ανθρωπίνων μορφών –της καλόκαρδης εταίρας, του ευγενικού ληστή ή του ευγενούς και περιθωριακού διανοούμενου– καθώς και η παρατήρηση του Bakhtin ότι η μενίππεια σάτιρα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την παλαιοχριστιανική λογοτεχνία της βυζαντινής και χριστιανικής λογοτεχνίας κατά τον έκτο και έβδομο αιώνα, μας δίνει την αφορμή να εντάξουμε στην παράδοση των περιθωριακών πλανόδιων zanni του Μεσαίωνα.

Οι δια Χριστόν σαλοί είναι οι μοναδικοί μη κανονικοί, κατά την φουκωική ορολογία, του μεσαιωνικού κόσμου με γνωρίσματα τυποποίησης κωμικών συμπεριφορών και κοινωνικής σάτιρας, στους οποίους η έννοια της τρέλας, τρόπον τινά, “καθαγιάζεται” ανοίγοντας έναν λυτρωτικό διάλογο με την έκπτωτη κοινωνία, αποκλίνοντας έτσι σχετικά τόσο από τη γνωστή διατύπωση του Foucault (πως η τρέλα γίνεται η σχέση που ανοίγει ο άνθρωπος με τον εαυτό του) όσο και από τη μεσαιωνική κατάταξή της στα πνευματικά αμαρτήματα.

Οι δια Χριστόν σαλοί συμμετείχαν σε όλες τις εκφάνσεις μιας περιθωριοποιημένης ζωής εκτός από μία, την αμαρτία. Εμφανίζονται στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο στην Αίγυπτο και τη Συρία, ήδη από τον πέμπτο αιώνα, και μετέπειτα στην Κωνσταντινούπολη και στις αχανείς εκτάσεις της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ανάγοντας την προέλευσή τους στις αλληγορικές “σαλότητες” των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης.

Οι δια Χριστόν σαλοί

Η περίοδος της έντονης παρουσίας τους στην Ορθόδοξη Εκκλησία συμπίπτει με την περίοδο των μεσαιωνικών sots και των σαιξπηρικών fools. Οι πιο αντιπροσωπευτικοί δια Χριστόν σαλοί είναι ο Άγιος Ανδρέας ο Σκύθης που έδρασε στην Κωνσταντινούπολη και ο Όσιος Συμεών ο Σύριος. Και οι δυο εμφανίζουν τα πιο αναγνωρίσιμα εξωτερικά χαρακτηριστικά των σαλών: την προσποιητή διαταραγμένη προσωπικότητα, την αναρχία, την αλητεία στο περιθώριο αστικών κέντρων, ανυπόδητοι και ρακένδυτοι, προκαλώντας την κακομεταχείριση και τους εμπαιγμούς από τους όχλους, την περιφορά στα μιμάρια και τις πολυάριθμες σκηνές ξυλοφορτώματος που παραπέμπουν απευθείας στο ευρωπαϊκό μιμοθέατρο, τη Νέα Κωμωδία, στην Commedia dell’ arte όπως επίσης στο τουρκικό και ελληνικό θέατρο σκιών.

Ο Άγιος Ανδρέας ο δια Χριστόν σαλός, ο οποίος έζησε κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ’ του Σοφού (886-912 μ.Χ.), μαρτυρείται ότι είχε πουληθεί ως δούλος σε μικρή ηλικία. Περιφέρονταν όλη την ημέρα ως μια περιθωριακή φιγούρα στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης κουρελιάρης, θεονήστικος και ανυπόδητος. Άλλοτε προσποιούνταν τον μεθυσμένο, μπλέκοντας σε καυγάδες με μαστροπούς, άλλοτε γινόταν ο περίγελος και το κλοτσοσκούφι των νυχτοπερπατητών της Βασιλευούσης κι άλλοτε ελεούσε τους εξαθλιωμένους και οδηγούσε στη μετάνοια παραστρατημένες ψυχές, επιδιδόμενος σ’ έναν επίπλαστο διχασμό, μια ιδιαίτερη γοητευτική ασκητική του διαλεκτικού, η οποία θα επιβιώσει αργότερα, στην κωμική της εκδοχή, στον ιταλικό αρλεκίνο και στον παλαβιάρη του Σαίξπηρ.

Ο Άγιος Ανδρέας φέρεται, επίσης, να έχει γράψει μια σειρά από προφητικούς λόγους γύρω από την τύχη της Κωνσταντινούπολης. Πιο γνωστή είναι η προφητεία του για την έλευση της βασιλείας του Ιωάννη Δούκα Βατάτζη του Ελεήμονος, δεύτερου Αυτοκράτορα της Νίκαιας (1222-1254), στον οποίο οι ιστορικοί αποδίδουν τον σημαντικότερο ρόλο στην ανασύσταση του Βυζαντινού Κράτους, μετά την Άλωση από τους Σταυροφόρους το 1204.

Στο Συναξάρι των Αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας αποδίδονται, επιπλέον, στους δια Χριστόν σαλούς γνωρίσματα πολιτικού σχεδόν ρεαξιοναρισμού κατά της κοινωνικής καταπίεσης και της εξαθλίωσης των φτωχών από τους οιονεί θρησκευόμενους άρχοντες. Είναι χαρακτηριστική η σκηνή από το βίο του Αγίου Νικολάου του Πλοσκ, του Ρώσου, που έζησε το 16ο αιώνα στις ρωσικές στέπες. Όταν ο δια Χριστόν σαλός διασταυρώθηκε, κατά την περίοδο της Σαρακοστής, με τον περιώνυμο τσάρο Ιβάν τον Τρομερό, του πρόσφερε ένα κομμάτι ωμό κρέας, ελέγχοντάς τον για την απάνθρωπη δεσποτεία του σε βάρος του ρωσικού λαού, παρά την χριστιανική του ομολογία.

Η ηθική του σαλού

Πολλά από τα γνωρίσματα των σαλών, εμφανίζονται θεατροποιημένα στις τυπικές φιγούρες του ιταλικού λαϊκού θεάτρου του 16ου αιώνα, παρόλο που οι Ευρωπαίοι μελετητές της Commedia dell’ arte δεν αναφέρονται άμεσα στις αλλόκοτες μορφές της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας. Ο Antonio Fava υποστηρίζει ότι οι τύποι της Commedia dell’ arte επηρεάζονται –ή οφείλουν τη διαμόρφωση των βασικών τους χαρακτηριστικών– στους μεσαιωνικούς σαλτιμπάγκους (saltimbanchi) και τσαρλατάνους (ciarlatani).

Η αντικομφορμιστική ηθική του σαλού, στον αντίποδα της κομφορμιστικής παρακμής και του αμοραλισμού του κόσμου, εγγράφεται –κατά τον Umberto Eco– στην ανατρεπτική παράδοση του άσχημου, μια αναγωγή που θεωρητικοποιείται αναλυτικά στο έργο του Adorno. Ο Adorno αποφαίνεται ότι η εισδοχή του άσχημου στην ιστορία της τέχνης και τελικά η επικράτησή του μετά τον 19ο και 20ο αιώνα, συνδέεται αποκλειστικά με την κοινωνική ασχήμια της μάζας. Οι άξεστοι αγρότες και εργάτες, οι απανταχού καταπιεσμένοι του κόσμου εξεγείρονται κατά των εκπολιτισμένων δυναστών.

Το λούμπεν προλεταριάτο είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός φορέας της κοινωνικής παραμόρφωσης. Έτσι κατ’ επέκταση και η εισδοχή του άσχημου στην τέχνη είναι μια εντελώς αντιεξουσιαστική πρακτική. Στο περιθώριο της τρέλας και του απόκοσμου, οι δια Χριστόν σαλοί διακηρύσσουν στους αιώνες, προοιωνίζοντας ενδεχομένως τον Ντοστογιέφσκι, πως μια άλλη μη κανονική ομορφιά, μια αναστάσιμη ομορφιά, είναι αυτή που θα σώσει τον κόσμο.