Τί λένε οι άριες στις όπερες που αγαπήσαμε (Μέρος Α’)

H όπερα, ένα είδος στο οποίο κυριαρχεί η ιταλική και η γαλλική γλώσσα, συγκινεί με την μουσική της, αλλά οι περισσότεροι δεν καταλαβαίνουμε “τα λόγια”. Μπορούμε να ανατρέξουμε στο διαδίκτυο για να βρούμε την πλοκή μιας όπερας, αλλά συχνά θέλουμε να ξέρουμε τι ακριβώς λέει ο ερμηνευτής σε μια άρια ή ο χορός σε ένα σημείο που μας συγκινεί περισσότερο.

Να αναφέρουμε ότι η όπερα ξεκίνησε ουσιαστικά από μια προσπάθεια να μιμηθούν οι μουσουργοί το αρχαίο ελληνικό θέατρο, με μονολόγους και χορικά. Το λιμπρέτο είναι τα “λόγια” του σεναρίου και τα ερμηνεύουν τενόροι, σοπράνο, βαρύτονοι ή κοντράλτο. Το κείμενο ή σενάριο γραφόταν συχνά από τους ίδιους τους μουσουργούς, αλλά συχνότερα οι συνθέτες ανέθεταν τους “στίχους” και το γραπτό σκέλος σε σταθερούς συνήθως συνεργάτες τους, τους λιμπρετίστες.  Άλλοτε γραφόταν η μουσική και ο “στιχουργός” καλείτο να γράψει τους στίχους εκ των υστέρων, και άλλοτε ο λιμπρετίστας έγραφε το κείμενο και ο συνθέτης τα μελοποιούσε.

Τις περισσότερες φορές οι μουσουργοί επέλεγαν ένα ήδη γνωστό μυθιστόρημα ή και μια αρχαία τραγωδία και διασκεύαζαν το περιεχόμενο του πρωτότυπου έργου ώστε να μπορούν να το “αφηγηθούν” στο αναγκαστικά μικρό κείμενο της όπεράς τους. Πολλές όπερες έχουν το ίδιο θέμα –π.χ. το μυθιστόρημα για την Μανόν Λεσκό χρησιμοποιήθηκε για πέντε όπερες από διαφορετικούς μουσουργούς και “στιχουργούς”– και κάθε δημιουργός παράλλασε σε σημαντικό βαθμό την πλοκή και τα λόγια.

Άλλες όπερες βασίζονταν επίσης σε γνωστά λογοτεχνικά έργα, χωρίς να τα διασκευάσουν μετέπειτα άλλοι δημιουργοί, οπότε έμειναν μοναδικές. Και πολλές ήταν απολύτως πρωτότυπες, δηλαδή δεν στηρίζονταν σε έργο ήδη γραμμένο. Διαλέξαμε μερικά “κομμάτια” ως ιδιαίτερα αγαπητά έργα και βρήκαμε τα λόγια που τα συνοδεύουν (το αφιέρωμα είναι χωρισμένο στο παρόν Α΄ Μέρος και στο Β΄ Μέρος).

Η Τόσκα του Πουτσίνι

Η Τόσκα του Πουτσίνι αφηγείται το δράμα μιας τραγουδίστριας και του ζωγράφου εραστή της. Αυτός πρόκειται να εκτελεστεί επειδή παρείχε άσυλο σε έναν φυγόδικο και εκείνη εκλιπαρεί τον βαρόνο που τον συνέλαβε. Ο βαρόνος της λέει ψέματα ότι θα τον ελευθερώσει αν εκείνη γίνει δική του. Όταν εκείνη υποκρίνεται ότι δέχεται, ο βαρόνος υποτίθεται ότι δίνει την εντολή να ρίξουν στον κατάδικο άσφαιρα πυρά. Η Τόσκα του τάζει ότι θα του δοθεί, αλλά ζητεί ένα έγγραφο για να περάσει εν συνεχεία τα σύνορα με τον αγαπημένο της. Όταν της δίνει το ντοκουμέντο, εκείνη τον σκοτώνει με μαχαίρι λέγοντας “να το φιλί της Τόσκα”.

Κανείς δεν έχει αντιληφθεί το φόνο και η Τόσκα λέει στον αγαπημένο της το σχέδιο, ζητώντας του να παραστήσει τον πεθαμένο μετά τις βολές. Όμως ο αγαπημένος της εκτελείται στα αλήθεια καθώς ο βαρόνος δεν είχε δώσει εντολή για άσφαιρα. Η Τόσκα πλησιάζει τον σκοτωμένο λέγοντας «είσαι φοβερός ηθοποιός» και τότε διαπιστώνει ότι είναι όντως νεκρός. Προτού την συλλάβουν για το φόνο του βαρόνου, η Τόσκα αυτοκτονεί.

Στην άρια “Έζησα για την Τέχνη” η ηρωίδα είναι, αμήχανη αλλά και αποφασισμένη για όλα, στα ιδιαίτερα καταλύματα του βαρόνου που την εκβιάζει. Λέει: «Έζησα για την τέχνη, έζησα για τον έρωτα, δεν έκανα ποτέ κακό σε κανένα πλάσμα. Πόνεσα πολύ, βοήθησα ανθρώπους, πάντα με αληθινή πίστη έκανα την προσευχή μου, πάντα με αληθινή πίστη στόλιζα με λουλούδια το ιερό. Γιατί Θεέ μου αυτή την ώρα της ανάγκης με ανταμείβεις με αυτό τον τρόπο; Εγώ έκανα τάματα στην Παναγία με κοσμήματα και έψαλλα στ’ άστρα, στον ουρανό, κι αυτά πιο όμορφα γελούσαν. Γιατί Θεέ μου στην τόσο δύσκολη στιγμή μου, με ανταμείβεις έτσι;»

Στην άρια “E lucevan le stelle” ο ζωγράφος περιμένει την εκτέλεσή του χωρίς να ξέρει τι προσπαθεί να κάνει η αγαπημένη του. Καθώς αναπολεί τον έρωτά τους, λέει: «Και τ’ άστρα έλαμπαν κι η γη μοσχοβολούσε, ακούστηκε η αυλόπορτα και ο ήχος πατημασιάς στα χαλίκια. Έμπαινε κείνη αρωματισμένη κι έπεφτε στην αγκαλιά μου. Ω γλυκά φιλιά και χάδια που με έκαναν να σβήνω, καθώς, ριγώντας, έβγαζα τα πέπλα από το πανέμορφο κορμί της. Χάθηκε για πάντα το ερωτικό μου όνειρο. Η ώρα πέρασε και πεθαίνω απελπισμένος! Και πεθαίνω απελπισμένος! Και ποτέ δεν αγάπησα τόσο τη ζωή, τόσο τη ζωή!»

Η επίορκη ιέρεια και η προδομένη φιλία

Στους “Αλιείς των Μαργαριταριών” του Μπιζέ κάπου στην Κεϊλάνη ψαράδες ασκούν το επικίνδυνο επάγγελμα της αλιείας μαργαριταριών. Ανάμεσά τους είναι και δυο καρδιακοί φίλοι που είχαν άλλοτε αγαπήσει την ίδια γυναίκα, την Λεϊλά Βραχμάνα ιέρεια. Αυτόν ήταν κάτι βέβηλο καθαυτό, αλλά είχε γίνει και αιτία να συγκρουστούν. Υποτίθεται ότι τότε και οι δύο συμφώνησαν να την ξεχάσουν. Στο παρόν, τηρείται το έθιμο, και προτού αρχίσουν τις επικίνδυνες καταδύσεις για μαργαριτάρια, περιμένουν την ευλογία ιερέων και ιέρειας.

Όταν έρχεται η ιέρεια, διαπιστώνουν ότι πρόκειται για την Λεϊλά και η ζήλια ξαναχωρίζει τους δύο φίλους, καθώς εκείνη αγαπά τον έναν από αυτούς. Τότε ο αντεραστής που είναι και επικεφαλής των αλιέων, απαιτεί να εκτελεστούν και οι δύο, εκείνη επειδή έγινε επίορκη και ο φίλος του επειδή την αποπλάνησε. Όμως όταν η Λεϊλά ήταν μικρό κορίτσι, είχε βοηθήσει έναν άντρα που τον κυνηγούσαν οι αρχές. Εκείνος ο άνδρας της είχε χαρίσει ένα κολιέ και της είχε πει ότι της χρωστά τη ζωή του. Καθώς η Λεϊλά οδηγείται προς εκτέλεση, χαρίζει σε έναν παριστάμενο αλιέα το κολιέ της και ο επικεφαλής τους αναγνωρίζει το κολιέ που είχε δώσει κάποτε σε ένα μικρό κορίτσι.

Συνειδητοποιώντας ποια είναι, τους ελευθερώνει και το ζευγάρι φεύγει, ενώ ο ίδιος σύμφωνα με διάφορες εκδοχές άλλοτε εκτελείται από τους άλλους ψαράδες και άλλοτε αυτοκτονεί. Το “Je crois entendre encore” ακούγεται όταν ο ένας από τους δυο φίλους αναγνωρίζει από τις ψαλμωδίες την φωνή της γυναίκας που είχε ερωτευθεί τρελά πριν από λίγα χρόνια ή νομίζει ότι την ονειρεύεται: «Νομίζω πως ακούω ακόμη, κρυμμένη κάτω από τα φοινικόδεντρα την τρυφερή μα δυνατή φωνή της, σαν τραγούδι της φάσσας (σ.τ.μ. είδος περιστεριού). Νύχτα ξελογιάστρα, θεϊκή έκσταση, ανάμνηση που με μαγεύει, με μεθάει τρελά, τι γλυκό όνειρο. Στη λάμψη των αστεριών θαρρώ πως τη βλέπω ακόμη να μισανοίγει τα μακριά πέπλα της στο νοτισμένο άνεμο της νύχτας. Νύχτα ξελογιάστρα, θεϊκή έκσταση, ανάμνηση που με μαγεύει, με μεθάει τρελά, τι γλυκό όνειρο».

Η Μαντάμ Μπατερφλάι

Στην Μαντάμ Μπατερφλάι του Πουτσίνι η ηρωίδα είναι μια 15χρονη γκέισα, η Τσο Τσο Σαν ή Πεταλούδα. Μπορείτε να διαβάσετε είτε όλο το λιμπρέτο εδώ. Η Γιαπωνεζούλα ερωτεύεται τον Αμερικανό που της προξενεύουν, γίνεται Χριστιανή και την αποκηρύττουν όλοι οι δικοί της. Μένει έγκυος από το γάμο αλλά ο Αμερικανός φεύγει. Η ίδια, εγκαταλελειμμένη από όλους, τον περιμένει πιστά 3 χρόνια, βέβαιη ότι θα μείνει κοντά της αν ξαναγυρίσει και δει ότι έχουν έναν γιο. Παρότι την πιέζουν να ξαναπαντρευτεί, εκείνη είναι βέβαιη ότι ο Αμερικανός θα ξανάρθει. Εκείνος όντως ξανάρχεται, αλλά είναι πια παντρεμένος με μια Αμερικανίδα και όταν μαθαίνουν για το παιδί, θέλουν να το πάρουν στις ΗΠΑ. Η Πεταλούδα βάζει μια αμερικάνικη σημαιούλα στο χέρι του αγοριού της και κάνει χαρακίρι.

Το “Θα δούμε μια όμορφη μέρα” το τραγουδά όταν ακόμη ελπίζει ότι ο σύζυγός της θα γυρίσει: «Μια όμορφη μέρα θα δούμε να υψώνεται μια στήλη καπνού από το βάθος του ορίζοντα. Κι έπειτα, θα φανεί το καράβι.Το λευκό καράβι θα μπει στο λιμάνι και θα σαλπίσει. Βλέπεις; Ήρθε! Εγώ δεν θα κατέβω να τον προϋπαντήσω. Όχι! Θα σταθώ στην κορυφή του λόφου και θα περιμένω. Θα περιμένω πολλή ώρα, χωρίς να βαρυγκομήσω για τη μεγάλη αναμονή.

Από το πλήθος μέσα, θα προβάλλει ένας άνθρωπος, μια μικρή κουκκίδα, που θ’ ανηφορίσει τον λόφο. Ποιος να ‘ναι; Ποιος να ‘ναι; Και πώς θα έρθει; Τι θα πει; Τι θα πει; Θα φωνάξει “Μπατερφλάι” από μακριά. Εγώ δεν θ’ απαντήσω. Θα κρυφτώ λίγο για να τον πειράξω και λίγο για να μην πεθάνω στο αντάμωμά του. Κι εκείνος, λιγάκι ανήσυχος, θα φωνάζει: “Μικρή μου γυναικούλα, μοσχοβολιά βέρμπενας!” και όλα τα ονόματα που μου έδινε όταν ήταν εδώ. Έτσι θα γίνει, είμαι σίγουρη. Κράτα εσύ τους φόβους σου, εγώ έχω σταθερή πίστη και τον περιμένω».