Η άγνωστη ελληνική πρόταση για παραχώρηση βάσεων στους Βρετανούς

Η ιστορία με τις στρατιωτικές βάσεις τρίτων χωρών στην Ελλάδα ξεκινάει επί κυβερνήσεως στρατηγού Αλέξανδρου Παπάγου, τον Οκτώβριο του 1953, όταν αποφασίσθηκε να παραχωρηθεί «εις τας Ηνωμένας Πολιτείας το δικαίωμα όπως βελτιώσωσιν και χρησιμοποιήσωσιν από κοινού μετά της ελληνικής κυβερνήσεως ορισμένα αεροδρόμια και ναυτικάς εγκαταστάσεις εν Ελλάδι».  Ωστόσο, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό το γεγονός, ότι η πρώτη ελληνική πρόταση για ξένες στρατιωτικές βάσεις στην χώρα μας, λίγα χρόνια πριν από την απόφαση του Παπάγου να προχωρήσει σε διευκολύνσεις προς τους Αμερικανούς, είχε γίνει τον Σεπτέμβριο του 1941. 

Τότε σε έγγραφο του Foreign Office ο τότε πρωθυπουργός της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης, Εμμανουήλ Τσουδερός, στο πλαίσιο σύναψης της εκκρεμούς ελληνοβρετανικής στρατιωτικής συμφωνίας έκανε πρόταση στον Βρετανό Alexander Cadogan, μόνιμο υφυπουργό Εξωτερικών. Συγκεκριμένα, προσέφερε τη χρήση ναυτικών και αεροπορικών βάσεων επί ελληνικού εδάφους, ώστε να δελεάσει τη βρετανική πλευρά (Βλ. το απόσπασμα: “M. Tsouderos indicated to Sir Alexander Cadogan that it would be the intention of the Greek Government to offer to H.M.G. the use of certain naval and air bases in Greek territory”. Foreign Office 371/29817, R8810).

Η απόφασή του αυτή συνδεόταν με την προσπάθεια ενίσχυσης της μεταπολεμικής διαπραγματευτικής θέσης της χώρας, αναφορικά με τις εθνικές της διεκδικήσεις (Βόρεια Ήπειρος, Δωδεκάνησα, Κύπρος). Η πρόταση, εκτός των άλλων, λόγω και των γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και έτσι δεν τελεσφόρησε.

Οι βρετανικές επιφυλάξεις 

Οι Βρετανοί, από την πλευρά τους, βρήκαν την πρόταση του Τσουδερού ενδιαφέρουσα και του ζήτησαν να γίνει πιο συγκεκριμένος στις επόμενες συνομιλίες τους. Ειδικά, το ναυτικό σκέλος της πρότασης ήταν αυτό που τους κέντρισε το ενδιαφέρον. Ωστόσο, ορισμένοι κύκλοι του Foreign Office ήταν διστακτικοί έως αρνητικοί στο ενδεχόμενο έναρξης διαπραγματεύσεων με την ελληνική πλευρά για τη σύναψη μιας μεταπολεμικής στρατιωτικής συμφωνίας.

Κατά αρχάς, οι Βρετανοί αξιωματούχοι γνώριζαν τις βαθύτερες σκέψεις του Έλληνα πολιτικού. Εν ολίγοις, πιθανή χρήση του ελληνικού εδάφους από τις δυνάμεις τους θα έπρεπε να αντισταθμιστεί με εδαφικά ανταλλάγματα για την Αθήνα. Για την περίπτωση της Κύπρου, στην οποία εμπλεκόταν και η τουρκική πλευρά, δεν ήθελαν να ακούνε κουβέντα, ενώ οι άλλες δυο εθνικές διεκδικήσεις, η Βόρεια Ήπειρος και τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν υπό ιταλική κυριαρχία (βλ. στρατιωτική κατάληψη Αλβανίας από τον Απρίλιο του 1939) και πιθανή ενσωμάτωση τους στο ελληνικό κράτος δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση, ακόμα και αν η Ιταλία έβγαινε ηττημένη από τον πόλεμο.

Για τη περίπτωση της Βορείου Ηπείρου, δεν πρέπει να ξεχνάμε και τον παράγοντα Γιουγκοσλαβία. Αλλά και στην περίπτωση της Δωδεκανήσου, το Λονδίνο δεν θα αποφάσιζε, χωρίς να σταθμίσει τις τουρκικές αντιδράσεις. Σημειωτέον δε, ότι η Άγκυρα τηρούσε στάση ουδετερότητας, αναφορικά με την εμπλοκή της στον εν εξελίξει πόλεμο (“Επιτήδειος Ουδέτερος”).

Η εξέλιξη των γεγονότων επιβεβαιώνει την άποψή μας. Ακόμη, η Βρετανία δεν στερούνταν ναυτικών βάσεων στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε. Αντιθέτως, μάλιστα, διέθετε γεωστρατηγικά σημεία, τα οποία ήταν ιδανικά για τον έλεγχο των θαλάσσιων οδών στο χώρο της Μεσογείου. Γιβραλτάρ, Μάλτα, Αίγυπτος, Κύπρος και Παλαιστίνη συνθέτουν τα κομμάτια της βρετανικής παρουσίας στο δρόμο για την Άπω Ανατολή.

Πρόταση σε λάθος χρόνο

Κάτι άλλο που πρέπει να σημειώσουμε είναι το γεγονός ότι η ελληνική πρόταση είχε γίνει σε λάθος χρόνο. Τον Σεπτέμβριο του 1941, το στρατιωτικό και διπλωματικό παιχνίδι ήταν ακόμα ρευστό και εκ των πραγμάτων δεν προσφερόταν για δεσμεύσεις. Τρεις μήνες πριν, είχε ξεκινήσει η σύγκρουση δυο στρατιωτικών γιγάντων, Σοβιετικής Ένωσης και Γερμανίας και το αποτέλεσμα της πάλης δεν μπορούσε να προβλεφθεί, ενώ οι ΗΠΑ δεν είχαν μπει καν στο πόλεμο (Δεκέμβριος του 1941).

Πράγματι, κανείς δεν μπορούσε να προδικάσει το φθινόπωρο του 1941, προς ποια πλευρά θα έγερνε η πλάστιγγα της Ιστορίας και ποιο θα ήταν το μεταπολεμικό status quo στον χώρο των Βαλκανίων και της Ευρώπης γενικότερα. Επίσης, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ποιες θα ήταν οι μεταπολεμικές ανάγκες της θαλασσοκράτειρας Βρετανίας.

Θα παρέμενε μεγάλη δύναμη με παγκόσμιες ευθύνες; Θα συνέχιζαν τα Βαλκάνια και ο ευρύτερος χώρος της Ανατολικής Μεσογείου να αποτελούν σημείο ενδιαφέροντος της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής; Ποιο εδαφικό κόστος (κατά βάση απώλεια αποικιών) θα πλήρωνε για τη συμμετοχή της στην παγκόσμια σύρραξη, ώστε να έχει ανάγκη από νέα εδαφικά ερείσματα; Τα ερωτήματα αυτά, απασχολούσαν έντονα τους αξιωματούχους του Foreign Office που χάραζαν τις κατευθυντήριες γραμμές της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής.

Εν τέλει, οι Βρετανοί, για να μην απογοητεύσουν τον μοναδικό δραστήριο σύμμαχο του Λονδίνου (Βλ. Εθνική Αντίσταση), αλλά και για να μην αναλάβουν συγκεκριμένες δεσμεύσεις, πρότειναν στον Τσουδερό μια περισσότερο αόριστη διμερή συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας, η οποία υπεγράφη τον Μάρτιο του 1942, χωρίς όμως καμία αναφορά σε στρατιωτικές βάσεις. Στα βασικά σημεία της συμφωνίας περιλαμβάνονταν η υπαγωγή των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής στο βρετανικό στρατηγείο της περιοχής, καθώς και η δέσμευση του Λονδίνου για ανασυγκρότηση του ελληνικού στρατεύματος. Η συγκεκριμένη συμφωνία πέρασε λίγο μετά την ιστορία με την πρόταση του Αλέξανδρου Παπάγου στους Αμερικανούς που ακολούθησε.