“Ο Κήπος” του Μ. Μπαμπούση – Όταν η αρχιτεκτονική βιάζει την φύση

Στην μεγάλη, έκθεση “Μανώλη Μπαμπούσης: Ο κήπος” στον εκθεσιακό χώρο Ν. Κεσσανλής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, ο λόγος, η φωτογραφία, τα σχέδια, οι εγκαταστάσεις, τα βίντεο συνιστούν τα μέρη ενός συνόλου που αποτελεί από μόνο του ένα καινούριο έργο. Ο κήπος του καλλιτέχνη και πρώην αντιπρύτανη της Σχολής Καλών τεχνών δίνει το στίγμα μίας δουλειάς 50 χρόνων που έχει ραχοκοκαλιά, συνέπεια, εσωτερικές συνδέσεις και, παρότι και αναδρομικού χαρακτήρα, περιλαμβάνει κυρίως έργα της δεκαετίας του 2000, έως σήμερα.

“Ο κήπος” είναι απόρροια της ανάπτυξης της πόλης, είναι επίσης ένα κλειστό σύστημα με οργανωμένη δομή, είναι πολιτισμικό φαινόμενο αλλά και παιδί της γης, εμπεριέχει το στοιχείο του χρόνου, της καλλιέργειας και της ανάπτυξης. Οι έννοιες και τα δίπολα αυτά διατρέχουν τα έργα της έκθεσης, καθιστώντας έτσι τον κήπο με την μεταφορική σημασία του διαρκώς παρών. Αλλά και ή ίδια η έκθεση μοιάζει σαν ένας κήπος. Όπως σε έναν κήπο τα δέντρα και τα φυτά υπάρχουν το ένα σε σχέση με το άλλο, ζουν και αναπτύσσονται οργανικά, έτσι και τα έργα της έκθεσης συμπληρώνουν το ένα το άλλο ανάλογα με το πώς διατάσσονται στο χώρο και μεταξύ τους.

Η έκθεση (επιμελήτρια η Barbara Polla και συνδιοργανωτής το ΜΟΜus με επιμελητή τον Γιάννη Μπόλη), μεστή, απλωμένη στο χώρο και σχεδιασμένη με αρχιτεκτονική καθαρότητα, δημιουργεί μία διαδρομή, μία ρέουσα “αφήγηση” που δεν έχει γραμμική χρονολογική σειρά και στην οποία το ένα “επεισόδιο” πλέκεται με το άλλο, ενώ όλα μαζί απλώνονται στο χώρο και πραγματεύονται τον χώρο.

Η διαδρομή αυτή ανάμεσα σε λέξεις, ήχους, σενάρια, υλικότητες, φωτογραφίες, σχέδια που είναι και μία περιήγηση στον χρόνο -όχι μόνο σε σχέση με την πορεία του καλλιτέχνη αλλά και με κοινωνικά φαινόμενα- προκύπτει μία σαφή πολιτική θέση απέναντι σε ζητήματα γύρω από την λειτουργία των θεσμών, των δομών, τον ρόλο της τέχνης, το περιβάλλον, την αρχιτεκτονική και την αστική δόμηση.

Περιήγηση στον χρόνο

Στην βίντεο-προβολή φωτογραφιών “Εκτός σχεδίου” (2006-2022), ταυτόχρονα με μία αλληλουχία καλαίσθητων αρχιτεκτονικών σχεδίων ακούμε τον καλλιτέχνη να εκφέρει συνειρμικές σκέψεις, έναν λόγο ρέοντα, σχεδόν ποιητικό, καταγγελτικό, σαρκαστικό γύρω από την αρχιτεκτονική που “βιάζει” την φύση, τα σπίτια που στήνονται στις κορυφογραμμές, τους ελεύθερους, άγριους χώρους που γίνονται οικόπεδα. Βγαίνοντας από την αίθουσα αυτής της προβολής, στον απέναντι μεγάλο χώρο, μία ενότητα γλυπτών (2021-2022) από κυβόλιθους, τσιμεντόλιθους, κορμούς δέντρων και βιβλία, είναι μία πάλη ανάμεσα σε υλικά, στο φυσικό και στο δομημένο περιβάλλον.

Πριν ακόμα οικολογικές ανησυχίες γίνουν τάση στην σύγχρονη τέχνη, ο Μανώλης Μπαμπούσης είχε επισημάνει τις καταστροφικές συνέπειες, όχι απλώς για να μείνει σε αυτές αλλά για να εκθέσει με τόλμη τα κοινωνικά αίτιά τους. Δεν στέκεται όμως μόνο στο φυσικό τοπίο, αλλά ασχολείται και με το άναρχο ή το εγκαταλελειμμένο αστικό τοπίο, το καταπατημένο αστικό τοπίο, στην αρχιτεκτονική που καταστρέφεται. Χαρακτηριστικές είναι οι φωτογραφίες “Το βραβείο του αρχιτέκτονα” (2003) με το περίφημο, κατεστραμμένο κτίριο του Φιξ, την περίοδο της μετατροπής του στο νυν Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Με καταβολές στην πολιτική τέχνη της δεκαετίας του ’70 κυρίως έτσι όπως διατυπώθηκε στην Ιταλία όπου ο Μανώλης Μπαμπούσης σπούδασε αρχικά αρχιτεκτονική, το έργο του πολύπλευρου αυτού καλλιτέχνη που χαρακτηρίζεται από μία αντι-εξουσιαστική προσέγγιση βασίζεται στην διεισδυτική παρατήρηση και την καταγραφή χώρων και αρχιτεκτονικών δομών. Με λιτό αλλά καίριο τρόπο και με αρχιτεκτονική προσέγγιση, ο Μανώλης Μπαμπούσης παρουσιάζει τους χώρους αυτούς έτσι ώστε να διαφαίνονται τα νοήματά τους, το κοινωνικό και ιδεολογικό υπόβαθρο. Ανατέμνει την πραγματικότητα, καταπιάνεται με την ανελαστικότητα των θεσμών, την δύναμη της εξουσίας, την τέχνη ως δημιουργική βιομηχανία.

Σχολιάζει την έννοια του μουσείου, των μνημείων, την καλλιτεχνική επιτυχία και αναγνωρισιμότητα. Στην προβολή “Without” (2022), οι διαδοχικές σειρές φωτογραφιών από μουσεία, γκαλερί και σπίτια συλλεκτών που δείχνουν το πριν και το μετά των εγκαινίων μίας έκθεσης, αναφέρονται εμμέσως στην τέχνη ως θέαμα και υπεραξία. Δίπλα μία εγκατάσταση ενός τραπεζιού με τις καρέκλες μαζεμένες πάνω του έτσι ώστε να δημιουργούν ένα αγκυλωτό πλέγμα υποδηλώνει ένα επίσημο δείπνο που έχει τελειώσει. Το αγκυλωτό πλέγμα υπονοεί κάτι το επικίνδυνο, το μη προσβάσιμο, ίσως τον ελιτισμό της τέχνης και την “ιερότητα” της, μίας τέχνης που έχει υποκαταστήσει την θρησκεία, κάτι ενδεικτικό του σύγχρονου αξιακού συστήματος.

Μία απόχρωση ουτοπίας

Η “δομή” είτε ως αρχιτεκτονικό δομικό στοιχείο (το στοιχείο του τοίχου είναι ένα από τα μοτίβα στην δουλειά του καλλιτέχνη) είτε ως θεσμός επανέρχεται: στις φωτογραφίες Mπούστα (1998-1999)με τα ATM που κατά κάποιον τρόπο είναι τα πορτρέτα μίας άυλης οικονομίας, σχολιάζει την δομή της παγκοσμοποιημένης οικονομίας. Η δομή ως οργανωμένο σύστημα σε διάφορους τομείς όπως η υγεία, η δομή που φυλακίζει και διαχωρίζει υφέρπει στις φωτογραφίες, πορτρέτα Volterra 1973-1975 από το ψυχιατρείο της Βολτέρας στην Ιταλία. Από την άλλη μία δομή ή ένας τοίχος δεν διαχωρίζει μόνο, αλλά προστατεύει. Αυτό το διφορούμενο στοιχείο, οι ανοιχτές ερμηνείες υπάρχουν διαρκώς σε όλα τα έργα.

Η διάθεση του Μανώλη Μπαμπούση φαίνεται να ξεκινά αποστασιοποιημένα, σκωπτικά με δόσεις χιούμορ.αλλά και με κάποιον θυμό, ίσως και κούραση. Η ματιά μου όμως υποδηλώνει μία εμπλοκή, έχει συναίσθημα, υποκρύπτει ίσως την ουτοπία, την επιθυμία, την αλλαγής όσων ο Μανώλης Μπαμπούσης παρατηρεί συστηματικά και ψύχραιμα.

Δεν είναι τυχαίο ότι κάπου στο μέσο της έκθεσης, σαν στο κέντρο ενός κύκλου, το αφαιρετικό, ονειρικό μαυρόασπρο βίντεο “Volare” (2011) με την εικόνα ενός πλοίου να διασχίζει την θάλασσα κάπου μακριά σε ένα θολό, γκρι τοπίο όπου ορίζοντας και πέλαγος γίνονται ένα, μεταφέρει την αίσθηση μίας κεκτημένης αγαλλίασης, μίας υπνωτιστικής γαλήνης. Η εικόνα της συνεχούς, αργής κίνησης του πλοίου είναι πραγματική, μοιάζει όμως με μία φαντασίωση, ίσως είναι η εικόνα του ονείρου που βλέπει, σε ένα άλλο έργο, η ξαπλωμένη γυναικεία φιγούρα που κοιμάται στην ύπαιθρο και με φόντο ένα ημιτελές συγκρότημα εξοχικών κατοικιών.

Παρατήρηση του μέσα και του έξω

Ο Μανώλης Μπαμπούσης δεν παρατηρεί μόνο αλλά αυτό-παρατηρείται. Υπάρχει πράγματι μία αυτοβιογραφική χροιά στην έκθεση. Ο κήπος είναι εξάλλου και ένας πραγματικός, ελεύθερος, μη δομημένος κήπος, εκείνος που δημιούργησε ο καλλιτέχνης με τη στήριξη της τότε πρυτανείας, στην έκταση που ήταν πρώην υπαίθριο γκαράζ στην Σχολή Καλών Τεχνών. Ο κήπος είναι επομένως συνυφασμένος με ένα προσωπικό βίωμα, που συναντά την κοινότητα του πανεπιστημίου. Είναι ένας τόπος ανοίγεται στο σύνολο, ένας ενδιάμεσος χώρος, ένας χώρος ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, μία ετεροτοπία σύμφωνα με τον Φουκώ που αναφέρθηκε στον κήπο ως το πιο μικρό κομμάτι του κόσμου που είναι επιπλέον και ο ολόκληρος ο κόσμος.

Ο κήπος, η έκθεση, είναι χώρος περισυλλογής και αναστοχασμού είναι μία ιστορία που υπήρξε αλλά και μία ιστορία που θα μπορούσε να υπάρξει, το πραγματικό και το ιδεατό. Ο κήπος είναι επίσης ένα αρχείο εικόνων. Μεταφορικά είναι η δουλειά του καλλιτέχνη. Στο έργο “Ο Κήπος”, βλέπουμε να προβάλλονται φωτογραφίες του κήπου που σχεδίασε και υλοποίησε. Παράλληλα ο καλλιτέχνης ακούγεται να μιλά γύρω από το πώς οι εικόνες αποκτούν μία δική τους ζωή, μία δική τους περιπλάνηση στον χρόνο και ως προς την χρήση τους. Εδώ, ο καλλιτέχνης “μιλά” για τα έργα, στον “κήπο”, μιλά για την εικόνα, την τέχνη, την διδασκαλία της. Καταθέτει τα “πιστεύω” του και τις αμφιβολίες του, υπογραμμίζει την σημασία της ελευθερίας στην τέχνη.

Με αυτό το πολύ προσωπικό έργο, επιστρέφει στην Σχολή Καλών Τεχνών από όπου παραιτήθηκε ως αντιπρύτανης, όταν δεν έγινε δεκτό το αίτημα του να δημιουργεί κατεύθυνση για την φωτογραφία. Με την έκθεσή του επισκέπτεται και πάλι την Σχολή Καλών Τεχνών ίσως διότι είναι και κομμάτι της ζωής και της δουλειάς του. Ίσως και επειδή οι θεσμοί είναι μέρος της ζωής όλων, μάς είναι οικείοι και σε μεγάλο βαθμό λειτουργικοί.

Ο Κήπος, μία από τις πιο σημαντικές εκθέσεις της χρονιάς, θέτει επίκαιρα ζητήματα, δίνει μία περιεκτική εικόνα του έργου του Μανώλη Μπαμπούση και είναι μία άρτια σχεδιασμένη έκθεση που παρά το μέγεθός της “κρατά” τον θεατή εντός της για πολύ ώρα. Η έκθεση τελειώνει σε λίγες μέρες, ο κατάλογός της έκθεσης όμως που παρουσιάστηκε πριν λίγες μέρες στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, αποτελεί μία πιστή καταγραφή της.

---

“ΜΑΝΩΛΗΣ ΜΠΑΜΠΟΥΣΗΣ, o κήπος”, ΑΙΘΟΥΣΑ Ν.ΚΕΣΣΑΝΛΗΣ, ΑΣΚΤ, Πειραιώς 256. Κυριακή 11:00-16:00 Δευτέρα / Τρίτη / Τετάρτη 12:00 -19:00 έως Πέμπτη 8. 12 / 11:00 – 16:00