Κυκλαδίτες γλύπτες στην παλιά Αθήνα 

Πριν από δύο χρόνια περίπου έφυγε από τη ζωή ο Τηνιακός εκδότης Στρατής Γ. Φιλιππότης (γεννηθείς το 1933), απόγονος του Τηνιακού γλύπτη του Ξυλοθραύστη στο Ζάππειο Δημητρίου Ζ. Φιλιππότη (1834-1919). Είχε δημοσιεύσει αρκετά για γλύπτες και για εργαστήριά τους στην Αθήνα, τόσο σε αυτοτελή βιβλία όσο και σε ετήσιες εκδόσεις. Στη μνήμη του αφιερώνεται το παρόν κείμενο.

Η λειτουργία των πρώτων αθηναϊκών μαρμαρογλυφείων συμπίπτει με την ανοικοδόμηση της Αθήνας και με τη συγκρότηση του Α’ Κοιμητηρίου της. Ιδιοκτήτες τους Τηνιακοί και Ανδριώτες λατόμοι και μαρμαράδες, που είχαν εγκατασταθεί οι πρώτοι γύρω από την οδό Θεμιστοκλέους και οι δεύτεροι προς την οδό Ζωοδόχου Πηγής. Λέγεται ότι όταν ο δάσκαλος στην Κάρυστο ρώτησε τους μαθητές του ποιος έφτιαξε τον κόσμο, πετάχτηκε ένας και είπε δυνατά: «Τηνιακοί κι Ανδριώτες!».

Το 1853 οι Τηνιακοί αδελφοί Μαλακατέ ―ο Ιάκωβος (Γιακουμής, 1808/11-1903) και ο Φραγκίσκος (π. 1825-1914)― στήνουν το μαρμαρογλυφείο τους στη γωνία των οδών Σταδίου και Κοραή. Στο τέλος του 1858 άλλοι τέσσερεις Τηνιακοί αδελφοί Φυτάλη ―ο Γεώργιος (1830-1880), ο Λάζαρος (1831-1909), ο Μάρκος (1834-1891) και ο Ιωάννης (1826/8-1872), ιδρύουν το πρώτο μαρμαρογλυφείο με σαφέστερη κατανομή ειδικοτήτων στην οδό Ακαδημίας, απέναντι από τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής, και το διατηρούν έως το 1878. Τον επόμενο χρόνο, το 1859, οι Τηνιακοί αδελφοί Απέργη ―ο Γεώργιος (1836-;) και ο Κοσμάς (1837-μετά το 1898)― ιδρύουν το μαρμαρογλυφείο τους στην οδό Αδριανού.

Από το 1859 έως το 1869 μαρτυρούνται στο μαθητολόγιο του Βασιλικού Πολυτεχνείου αρκετά ονοματεπώνυμα σπουδαστών της Πλαστικής και λιθοξόων στο Σχολείο των Τεχνών, μαζί με τις διευθύνσεις κατοικιών τους στην Αθήνα, οι οποίες ενδεχομένως χρησιμοποιούνταν και ως εργαστήρια. Το 1869 ο πατέρας του Τηνιακού Γιαννούλη Χαλεπά (1851/3-1938) Ιωάννης Χαλεπάς (1834-1900), έχοντας εγκατασταθεί με την οικογένειά του από την Τήνο στην Αθήνα, λειτουργεί το μαρμαρογλυφείο του στην οδό Μαυρομιχάλη 8, με υποκαταστήματα στη Σμύρνη, στο Βουκουρέστι, κ.α.

Αδελφότης Μαρμαρογλύφων

Με τον καιρό, οι Τηνιακοί μαρμαρογλύπτες της Αθήνας αναπτύσσονται, εκτός του κέντρου, και στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, πάνω από το Πεδίον του Άρεως. Η δεκαετία του 1870 συνδέεται με την ίδρυση πολλών τηνιακών και ανδριώτικων μαρμαρογλυφείων. Το 1871 ανοίγει το μαρμαρογλυφείο του ο Δημήτριος Ζ. Φιλιππότης στην οικία Παρασκευοπούλου, στη συνοικία του Γερανίου, κάτω από την Ομόνοια, ενώ κατόπιν το μεταφέρει στο ισόγειο κτηρίου της οδού Πατησίων 38, με την οικογένειά του στον πρώτο όροφο. Ο Τηνιακός Γιαννούλης Κουλουρής (1878-1966) στήνει το δικό του μαρμαράδικο πρώτα στην οδό Στουρνάρη και μετά στην οδό Αχιλλέως Παράσχου 1.

Το 1880 περίπου ιδρύει το μαρμαρογλυφείο του σε μάντρα της λεωφόρου Αμαλίας 46, απέναντι από την Πύλη του Αδριανού, ο Τηνιακός Νικόλαος Μ. Περάκης (1857-1912). Το μαρμαρογλυφείο το οποίο συνιστά είδος προτύπου για την οργάνωση άλλων οικογενειακών εργαστηρίων-βιοτεχνιών κατά τον 19ον αιώνα, το στελέχωσαν συγγενείς του ιδρυτή του, αλλά και Ανδριώτες. Το 1888 οι Έλληνες μαρμαρογλύπτες συναπαρτίζουν εταιρεία υπό την επωνυμία Αδελφότης Μαρμαρογλύφων, με ταμείο ενισχυτικό των μελών της.

Γύρω στο 1890 άνοιξε το μαρμαρογλυφείο του στην οδό Παντελή Πλατύκα 5, κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, ο Τηνιακός Ιωάννης Ν. Καρπάκης (1873-1942). Στο Καρπάκειο Πολυτεχνείο, όπως έμεινε το μαρμαρογλυφείο στη συνείδηση των Τηνιακών, έβρισκαν δουλειά νέοι από την Τήνο. Την ίδια δεκαετία, αυτήν του 1890, ανοίγει το δικό του εργαστήριο κατεργασίας μαρμάρου του ο Ανδριώτης Θεόδωρος Τόμπρος (1855-1918) απέναντι από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στη γωνία των οδών Μάρνη και Πατησίων.

Το 1895 εκατόν πενήντα επτά μέλη της Αδελφότητος Μαρμαρογλύφων, τεχνίτες που είχαν δουλέψει επάξια στο Πανεπιστήμιο, στην Ακαδημία, στη Βιβλιοθήκη, στο Πολυτεχνείο και σε ιδιωτικά μέγαρα, καθώς και για δημόσια και ταφικά μνημεία και για κηποτεχνικά γλυπτά, υπογράφουν διαμαρτυρία επειδή ο υπουργός Παιδείας, με την υπόδειξη του γενικού εφόρου αρχαιοτήτων, αναθέτει σε Ιταλούς να επιστατήσουν στις εργασίες στερέωσης του Παρθενώνα.

 

Το 1900 τα μέλη της Αδελφότητος Μαρμαρογλύφων φτάνουν τα 355. Στις αρχές του 20ού αιώνα κάποια από τα εργαστήρια έχουν μετατραπεί από χειροκίνητα σε ατμοκίνητα εργοστάσια μαρμάρων, με αποθήκες σχιστών μαρμάρων για έπιπλα και πλακοστρώσεις, καθώς και για κάθε μαρμαρική εργασία, τυποποιημένη σε μεγάλο βαθμό. Παράδειγμα, το εργοστάσιο “Η Εργάνη Αθηνά” των Ανδριωτών αδελφών Κοτζαμάνη, του Ιωάννη (1860-1923) και του Αριστείδη (1862-1928), προμηθευτών της Βασιλικής Αυλής, τιμημένων με χρυσό βραβείο στη διεθνή έκθεση του 1903. Βρισκόταν στην οδό Γ’ Σεπτεμβρίου 28, δυο βήματα από την Ομόνοια. Οι καιροί είχαν πλέον αλλάξει…