Γραμμές βάσης και χωρικά ύδατα στην Κρήτη

Οι νέες απειλές πολέμου της Τουρκίας για την επέκταση των χωρικών υδάτων στην Κρήτη (με τελευταίες αυτές του Ιμπραήμ Καλίν και τις νέες “πυραυλικές” του Ερντογάν) υπενθυμίζουν την γεωστρατηγική σημασία της νήσου. Νήσου, που είναι στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων επικοινωνιών τριών ηπείρων. Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο ελληνικό νησί και πέμπτο μεγαλύτερο της Μεσογείου. Έχει μήκος 260 χιλιόμετρα (km), πλάτος 12-60 km, έκταση 8.336 km² και πληθυσμό 682.928 (απογραφή 2011).

Το νησί περιβρέχεται από τέσσερα πελάγη (Ιόνιο, βόρειο και νότιο Κρητικό, Καρπάθιο). Έχει οκτώ μεγάλους κόλπους (Κισσάμου, Χανίων, Αλμυρού, Ηρακλείου, Μαλίων, Μιραμπέλου, Σητείας και Μεσαράς) ενώ γύρω από την Κρήτη υπάρχουν τουλάχιστο 1.300 νησίδες, νησίδια, βραχονησίδες και βράχοι (ανεπίσημη καταγραφή). Από αυτά τα 284 έχουν όνομα, τα 78 είναι αξιόλογου μεγέθους, ενώ τα υπόλοιπα (βράχοι και σκόπελοι), δεν έχουν όνομα.

Από τα παρακείμενα και εξαρτημένα νησιά, δύο κατοικούνται σήμερα (Γαύδος, Χρυσή ή Γαϊδουρονήσι, απογραφή 2011), τρία κατοικούντο με την απογραφή του 2001 (Γαύδος (183 άτομα), Γαυδοπούλα (τρία άτομα) και Χρυσή (τρία άτομα), ενώ άλλα έξι επιπλέον κατοικούντο παλαιότερα (Κουφονήσια, Ελαφονήσι, Γραμβούσα, Σούδα, Δία και Σπιναλόγκα).

Όπως είχε αποτυπώσει ο Nicolaes Visscher το 1658, με τα μέσα της εποχής του, αξιοσημείωτες είναι οι 77 επώνυμες νησίδες γύρω από την Κρήτη, ενώ ανά τους αιώνες κατακτητές του νησιού είχαν κατασκευάσει για τη προστασία του – εκτός των 186 κάστρων, φρουρίων και “κουλέδων”– σπουδαία και απόρθητα φρούρια στις εξαρτημένες από τη Κρήτη νησίδες Γραμβούσα, Σούδα και Σπιναλόγκα.

Τι είναι νησί

Στο σημείο αυτό να θυμηθούμε από τη γεωγραφία αλλά και το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, τι είναι νησί. Νησί ή νήσος (Island) είναι μία φυσικά ή τεχνητά σχηματισμένη ξηρά, οποιουδήποτε μεγέθους και οποιασδήποτε μορφής, που περιβάλλεται πλήρως, από όλες τις πλευρές με νερό και η οποία βρίσκεται έξω από αυτό, κατά την πλήμμη. Υψώνεται δηλαδή πάνω από το μέγιστο ύψος στο οποίο ανέρχονται τα νερά κατά την παλίρροια.

Επίσης “νησί” σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό ορισμό, ορίζεται ένα τμήμα γης, εκτάσεως τουλάχιστον 1 km², που κατοικείται μόνιμα από πληθυσμό άνω των πενήντα κατοίκων, χωρίζεται από την ήπειρο με υδάτινο διάδρομο πλάτους τουλάχιστον 1 km, δεν συνδέεται με σταθερό μέσο με την ηπειρωτική Ευρώπη (τούνελ, γέφυρα) και δεν περιλαμβάνει πρωτεύουσα κράτους (Eurostat, 1994).

Από νομικής όμως άποψης, σύμφωνα με τη σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, νησί είναι μόνο μια φυσικά διαμορφωμένη περιοχή ξηράς που περιβρέχεται από νερό και που βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια του νερού κατά τη μέγιστη πλημμυρίδα. Σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας, τα νησιά αυτά, ανεξαρτήτως θέσης, μεγέθους ή ομορφιάς, δικαιούνται να έχουν ότι ακριβώς έχει και μια ηπειρωτική περιοχή. Δηλαδή, χωρικά ύδατα, συνορεύουσα ζώνη, υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Δεν είναι απαραίτητο, δηλαδή, τα νησιά να κατοικούνται, όπως εσφαλμένα έχει επικρατήσει στη κοινή γνώμη, για να έχουν δικαιώματα σε υφαλοκρηπίδα ή ΑΟΖ. Αρκεί να μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση

Σύμφωνα, λοιπόν, με το Δίκαιο της Θάλασσας και ο βράχος με την προϋπόθεση αυτή είναι νησί και δικαιούται όλα όσα προβλέπουν τα άρθρα του. Αρκεί το “νησί” να έχει φως, νερό και μια στοιχειώδη υποδομή για κάποια “οικονομική” δραστηριότητα όπως π.χ. μια οργανωμένη παραλία, εστιατόριο, καφενείο, ένα πάρκο κοκ. Ακόμη και οι “σκόπελοι” (άρθρο 12) που δεν δικαιούνται ΑΟΖ ή χωρικά ύδατα, υπό προϋποθέσεις, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για χάραξη των γραμμών βάσεως από όπου θα μετρηθεί το εύρος των χωρικών υδάτων του κράτους στο οποίο ανήκουν.

Ανακεφαλαιώνοντας, όσα νησιά κατοικούνται ή κατοικούντο και όσα έχουν χώρο και έδαφος κατάλληλο για ανθρώπινη διαβίωση, έχουν χωρικά ύδατα και συνορεύουσα ζώνη και επιπλέον υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Όσον αφορά την έκταση (το μέγεθος) των νησιών, δεν υπάρχει νομικά θεσμοθετημένο κάποιο μέτρο για να κατηγοριοποιηθεί ένα νησί. Τα νησιά μπορεί να έχουν το μέγεθος ενός κράτους (Κύπρος) μιας πόλης (πχ Gezira στο Νείλο) ή ακόμη και ενός μικρού βράχου.

Το 2008, ο καθηγητής γεωγραφίας νησιών στο πανεπιστήμιο Queen’s, Stephen A. Royle, μετά από σχετική έρευνα, ανακοίνωσε πως αν θεωρήσουμε ένα όριο του ενός τετραγωνικού χιλιομέτρου, τότε υπάρχουν στη γη 86.732 νησιά, ενώ αν το μειώσουμε σε 0,1 τ.χ. τότε ο αριθμός των νησιών ανεβαίνει σε περίπου 450.000. Για να κατανοήσουμε τα μεγέθη, να αναφέρουμε πως το τετραγωνικό χιλιόμετρο που έχει καθιερωθεί σαν μονάδα μέτρησης εκτάσεων κρατών ή νησιών έχει 1.000.000 m².

Προσδιοριστικά ονόματα νησιών

Τα ονόματα που έχουμε δώσει και άτυπα καθιερώσει σε νησιά για να προσδιορίσουμε το μέγεθος ή το είδος του εδάφους τους, δεν έχουν κάποια ειδική νομική σημασία αφού κάθε κομμάτι γης που είναι υπέρ την επιφάνεια της θάλασσας όλο τον χρόνο, είναι νησί. Τα νησιά μπορεί να είναι είτε κατοικημένα είτε ακατοίκητα ανάλογα με το έδαφος, την έκταση, την εγγύτητα με ηπειρωτικές ακτές κοκ. Τα μικρά νησιά τα λέμε νησίδες (islet) και τα πολύ μικρά νησίδια (islette).

Τα νησίδια που είναι πολύ μικρά για να κατοικηθούν ή που δεν μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση ονομάζονται βραχονησίδες (Skerries) αν το έδαφος είναι βραχώδες, ή απλά νησίδια (cay) αν είναι χαμηλού ύψους και με αμμώδες ή με κοραλλιογενές έδαφος.

Συνήθως, οι βραχονησίδες είναι ακατοίκητες και μπορεί να μην έχουν καθόλου βλάστηση ή να έχουν λίγη (συνήθως βρύα και μικρά ανθεκτικά χόρτα) ενώ αρκετές κατοικούνται από ζώα. Στη περίπτωση όμως που μια βραχονησίδα φιλοξενεί κάποια δραστηριότητα όπως στη περίπτωση του Αγίου Παύλου στους Καλούς λιμένες, που φιλοξενεί τις εγκαταστάσεις της ΣΕΚΑ, τότε δικαιούται και Υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ.

Μια πάρα πολύ μικρή ξηρά που αναδύεται από το νερό λέγεται βράχος (Rock ή Sea stack). Τέλος, μια βραχώδης προεξοχή του βυθού (βράχος) που εξέχει λίγο πάνω από την επιφάνεια του νερού και φαίνεται μόνο η κορυφή της λέγεται σκόπελος (reef) ενώ αν είναι λίγο κάτω από την επιφάνεια kαι σκεπάζεται με το νερό, λέγεται ύφαλος ή ξέρα (blind rock). Μερικοί ύφαλοι έχουν όνομα γιατί το “ναυτικό έθιμο” προστάζει να παίρνουν την ονομασία εκείνου που πρώτος τους εντοπίζει και το γνωστοποιεί αρμόδια στις ναυτικές αρχές.

Συνήθως οι βράχοι και οι σκόπελοι σχηματίζουν συστάδες πολύ κοντά στις βραχώδεις ακτές και μεταξύ ή γύρω από βραχονησίδες και αυτό ενέχει κινδύνους στον ασφαλή πλου κάθε σκάφους και επισημαίνονται στους ναυτικούς χάρτες με μικρούς σταυρούς. Aν ένας σκόπελος βρίσκεται σε απόσταση από την ηπειρωτική ή νησιωτική ακτογραμμή μικρότερη από το εύρος των χωρικών υδάτων, τότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για χάραξη γραμμής βάσεως αν όμως είναι σε μεγαλύτερη απόσταση, τότε δεν έχει δική του χωρική θάλασσα.

Αυτή η λεπτομέρεια είναι σημαντική γιατί μπορούμε να εκμεταλλευτούμε τους αμέτρητους σκοπέλους που έχουμε γύρω από τη Κρήτη και να χαράξουμε τις γραμμές βάσεως ώστε να αυξήσουμε με τον τρόπο αυτό την έκταση των χωρικών μας υδάτων και κατ’ επέκταση της υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ.

Παρακείμενα στην Κρήτη νησιά

Η Κρήτη έχει ανά νομό τα νησιά που αναφέρονται στους πίνακες που ακολουθούν, τα σπουδαιότερα των οποίων από αρχαιοτάτων χρόνων απεικονίζονται και είναι αναπόσπαστα τμήματα της σε όλους τους σχετικούς χάρτες. Ανά νομό, λοιπόν, έχουμε τα παρακάτω επώνυμα “νησιά”:

Περί ευθειών γραμμών βάσεως

Για λόγους ευκολίας, το Δίκαιο της Θάλασσας προβλέπει για “αφετηρία” μέτρησης της χωρικής θάλασσας, αντί να χρησιμοποιούμε την ακτογραμμή που μεταβάλλεται ανάλογα με τη παλίρροια και πρέπει να τη χαράξουμε με την κατωτάτη ρηχία, να χαράξουμε ευθείες γραμμές όπου η ακτογραμμή έχει πολλές κολπώσεις και οδοντώσεις και από αυτές να ξεκινήσουμε τη μέτρηση. Επίσης, όπου υπάρχουν πολλά νησίδια-βράχοι κοντά στις ακτές ή συστάδες νησιδίων μπορούμε να τα ενώσουμε με μια γραμμή και από αυτή να μετράμε το εύρος της χωρικής μας θάλασσας.

Στη γειτονιά μας, η Τουρκία υιοθέτησε ευθείες γραμμές βάσης με το Νόμο 476/15-Μαΐου-1964, αλλά λόγω της νέας Σύμβασης του Μοντέγκο Μπέι για το δίκαιο της θάλασσας, προφανώς για να προλάβει δικές μας ενέργειες, ανακάλεσε τον νόμο αυτό (Πράξη 2674/20-5-1982 του Υπουργικού Συμβουλίου) και επέστρεψε στη φυσική ακτογραμμή.

Η Αλβανία, παρόλο που η ακτογραμμή της δεν δικαιολογεί τη χάραξη επειδή η ακτογραμμή της είναι ομαλή και δεν είναι δαντελωτή (όπως θέλει ο νόμος) ούτε και έχει συστάδες νησιών μπροστά, έχει καθιερώσει γραμμές βάσης. Η Λιβύη και η Αίγυπτος έχουν και αυτές καθιερώσει τις γραμμές βάσης. Σε αυτές, δε, οφείλεται και μια μικρή διαφορά προς όφελος της Αιγύπτου στο όριο που συμφωνήθηκε με τη χώρα μας, αφού εμείς ξεκινήσαμε τη μέτρηση από την ακτογραμμή των νησιών μας.

Αδικαιολόγητη καθυστέρηση

Αν δεν χαράξουμε και εμείς ευθείες γραμμές βάσεως και προχωρήσουμε σε οριοθέτηση Θαλασσίων Ζωνών με τη Λιβύ,  θα χάσουμε σημαντική έκταση από την περιοχή επι της οποίας θα ασκούμε τα κυριαρχικά μας δικαιώματα. Τόσα χρόνια καθυστερούμε αδικαιολόγητα, κατά την άποψη μου Οι καθυστερήσεις αυτές, με δεδομένες και τις συνεχιζόμενες τουρκικές απειλές, βαίνουν εις βάρος μας. Αφού αφετηρία μετρήσεως της χωρικής θάλασσας μπορεί να είναι η γραμμή βάσεως, από εκεί έπρεπε να ξεκινήσουμε. Φανταστείτε τι περιοχή κερδίζουμε αν κλείσουμε τους κόλπους που επιτρέπεται ή αν περικλείσουμε τις συστάδες των νησιών μας.

Το 2018, όταν παρέδιδε ο Νίκος Κοτζιάς στον τότε πρωθυπουργό το υπουργείο Εξωτερικών δεν είχε μόνο αναφέρει την τμηματική επέκταση της χωρικής θάλασσας από τα 6 στα 12 ναυτικά μίλια αλλά και το “κλείσιμο” των κόλπων, στην υιοθέτηση ευθειών γραμμών βάσης. Πριν, λοιπόν, ξαναγίνει η όποια συζήτηση για οριοθέτηση με τη Λιβύη, θα πρέπει να κλείσουμε με γραμμές βάσης και συνεχίσουμε τις διαπραγματεύσεις από νέα βάση.

Μπορούμε νόμιμα να κλείσουμε όλους τους κόλπους που έχουν άνοιγμα μέχρι 24 ναυτικά μίλια, να περικλείσουμε τις συστάδες των νήσων και να ενώσουμε την ακτογραμμή της Κρήτης με τα παρακείμενα νησιά. Για παράδειγμα, μπορούμε να ενώσουμε με ευθείες γραμμές τον κόλπο της Μεσαράς με τα νησιά Παξιμάδια, τα νησιά Γαυδο-Γαυδοπούλα με Παλαιόχωρα κι Ακτές Μεσαράς, την Άρβη με το Γαϊδουρονήσι και Κουφονήσια, την Άκρα Σίδερος με Ελάσα-Καβάλλους και Τράχηλο Κουφονησίων.

Η Κρήτη με το πλήθος των νησίδων, νησιδίων και βράχων που την περιβάλλουν μπορεί να αυξήσει σημαντικά την έκταση των ζωνών εθνικής κυριαρχίας της χώρας μας αν εκμεταλλευτούμε τις πρόνοιες της σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας που εχουμε υπογράψει και επικυρώσει από τι 1994. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο θα μεγαλώσουμε την Ελλάδα, αλλά θα βάλουμε και ένα φρένο στις όποιες παράνομες αξιώσεις γειτονικών μας κρατών.