Η νέα Διώρυγα της Κωνσταντινούπολης στέλνει τη Συνθήκη του Μοντρέ στις καλένδες

Εν μέσω του ορυμαγδού των εξελίξεων στην Μέση Ανατολή, ο πρόεδρος Ερντογάν επέλεξε -όχι τυχαία- το βράδυ της Κυριακής 5 Ιανουαρίου 2020 να δώσει συνέντευξη στο CNN Türk διατυμπανίζοντας απροκάλυπτα με το γνωστό πλέον νεοθωμανικό του ύφος ότι «η Συνθήκη του Μοντρέ μαζί με τα Στενά είναι ιστορία». Οι δηλώσεις αυτές έρχονται ως συνέχεια στα όσα ανακοίνωσε τον Δεκέμβριο του 2019 μαζί με κυβερνητικούς αξιωματούχους, για την έναρξη των διαδικασιών σχετικά με τη διάνοιξη της διώρυγας της Κωνσταντινούπολης, πυροδοτώντας νέο κύκλο αντιδράσεων.

Αυτή τη φορά όμως οι σχεδιασμοί του νεοσουλτάνου φαίνονται να θίγουν ευθέως την κατά τα άλλα σύμμαχό του Ρωσία, και ως εκ τούτου, το συγκεκριμένο έργο αναμένεται να δημιουργήσει αλυσιδωτές γεωπολιτικές αντιδράσεις που δεν θα περιοριστούν στη στενή γεωγραφική περιοχή του, αλλά θα επαναπροσδιορίσουν τους πολύπλοκους και εύθραυστους συσχετισμούς δυνάμεων στο αναδυόμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα.

Ο λόγος έγκειται στο γεγονός ότι η νέα διώρυγα θα παρακάμπτει τα Στενά του Βοσπόρου και συνεπώς δεν θα υπόκειται στους περιορισμούς της Συνθήκης του Μοντρέ -όπως άλλωστε ξεκαθάρισε ο Τούρκος Πρόεδρος, καθότι θα ενώνει ύδατα της χωρικής θάλασσας του ιδίου κράτους. Και λόγω του ότι δεν θα θεωρείται διεθνής, η Τουρκία θα την ελέγχει κατά το δοκούν καταστρατηγώντας και αίροντας τοιουτοτρόπως τους περιορισμούς που θέτει η Συνθήκη του Μοντρέ.

Με απλά λόγια, η Τουρκία θα μπορεί να ελέγχει την είσοδο και έξοδο του Εύξεινου Πόντου και επομένως να επηρεάζει την ασφάλεια αλλά και την οικονομία των παρευξείνιων χωρών και δη της Ρωσίας όπως θα εξηγηθεί παρακάτω. Υπενθυμίζεται ότι ένα μεγάλο μέρος του ρωσικού αργού πετρελαίου μεταφέρεται μέσω των Στενών (περί τα 2,6 εκατ. αργού και προϊόντων που προέρχονται από Ρωσία και Καζακστάν μεταφέρονται μέσω των Στενών στις διεθνείς αγορές), γεγονός με ιδιαίτερη γεωοικονομική βαρύτητα.

Η τουρκική κυβέρνηση βέβαια προφασίζεται ότι με τη νέα διώρυγα διευκολύνει και αποσυμφορεί την επικίνδυνη διέλευση από το Βόσπορο, συμβάλλοντας στην πρόληψη ναυτικών ατυχημάτων. Τα Στενά του Βοσπόρου θεωρούνται ένα από τα επικίνδυνα ναυτικά περάσματα με τον αριθμό των πλοίων που τα διέρχονται ετησίως να είναι σχεδόν τετραπλάσιος από τη διώρυγα του Παναμά και τριπλάσιος από τη διώρυγα του Σουέζ.

Μάλιστα, ο ίδιος ο Τούρκος Πρόεδρος υπενθύμισε με νόημα, ότι το 1979 το MT Independenta, ένα ρουμανικό πετρελαιοφόρο συγκρούστηκε με ελληνικό φορτηγό πλοίο στη νότια είσοδο του Βοσπόρου και εξερράγη. Σχεδόν όλα τα μέλη του πληρώματος του βυτιοφόρου βρήκαν τραγικό θάνατο και το ναυάγιο καιγόταν για εβδομάδες, προκαλώντας βαριά ρύπανση.

Τι θα κερδίσει η Τουρκία

Ταυτόχρονα βέβαια δεν είναι διόλου ασήμαντα και τα οικονομικά οφέλη που θα προκύψουν από τη διώρυγα. Ο Ερντογάν σε παλαιότερες δηλώσεις του είπε σχετικά: «Στα Στενά με τη συνθήκη του Μοντρέ δεν έχουμε κανένα δικαίωμα και τα πλοία περνούν όπως θέλουν. Δηλαδή χρησιμοποιούν τα Στενά και δεν κερδίζουμε τίποτα. Όμως με το ‘Kanal Istanbul’ θα δημιουργηθούν δικαιώματα όπως συμβαίνει και στη διώρυγα του Σουέζ. Θα το προχωρήσουμε το σχέδιο αυτό». Σε άλλη συνέντευξή στο CNN Türk ανέφερε ότι «Το Kanal Istanbul είναι στρατηγικό σχέδιο της Τουρκίας».

Η διώρυγα που θα συνδέει τον Εύξεινο Πόντο με την Προποντίδα, θα μετατρέψει την ευρωπαϊκή πλευρά της Κωνσταντινούπολης σε νησί. Τα έργα συνολικού κόστους 10 δισ. δολαρίων προβλέπουν τη διάνοιξη περίπου 43 χιλιομέτρων σε πλάτος 150 μ. και βάθος 25 μ. και θα ολοκληρωθούν το 2025. Η νέα διώρυγα θα επιτρέπει τη διέλευση 85.000 πλοίων ετησίως (ακόμη και δεξαμενόπλοιων χωρητικότητας 300.000 τόνων τύπου VLCC), νούμερα κατά πολύ μεγαλύτερα από τη δυναμικότητα των Στενών του Βοσπόρου (55.000 πλοία ετησίως).

Οι πρώτες αντιδράσεις

Οι αντιδράσεις της αντιπολίτευσης και του νέου Δημάρχου της Κωνσταντινούπολης Εκρέμ Ιμάμογλου, είναι σφοδρές –ήδη ξεκίνησε συλλογή υπογραφών ενώ συζητείται ακόμη και η διεξαγωγή δημοψηφίσματος– και αφορούν στις ενστάσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων που διατυπώνουν ανησυχίες για τις σοβαρές οικολογικές επιπτώσεις του έργου. Η διώρυγα πιθανολογείται ότι θα μειώσει το οξυγόνο της θαλάσσιας περιοχής του Μαρμαρά ενώ θα αυξήσει το υδρόθειο δημιουργώντας έντονη δυσοσμία.

Ταυτόχρονα, μηχανικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το αποτέλεσμα ενός πιθανού σεισμού μεγάλης κλίμακας στη διώρυγα και κατ’ επέκταση στην ασφάλεια των 3 εκατ. κατοίκων που υπολογίζεται ότι θα κατοικήσουν στις περιοχές εκατέρωθέν της. Παράλληλα, αρχαιολόγοι εκφράζουν φόβους ότι θα προκληθεί καταστροφή σε ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικούς χώρους.

Άλλες φωνές πάλι, επισημαίνουν ότι η απόσχιση της περιοχής μεταξύ της διώρυγας και του Βοσπόρου -όπου δημιουργείται το τεχνητό νησί- από τη Θράκη, δημιουργεί μεγάλους επιχειρησιακούς κινδύνους σε πιθανή ελληνοτουρκική διένεξη. Επομένως, δικαιολογημένα η τουρκική αντιπολίτευση θεωρεί ότι η διώρυγα έχει άλλους σκοπούς που ο Ερντογάν σκοπίμως αποκρύπτει.

Σε αυτό το σημείο ας αναφερθεί ότι η οικογένεια του Εμίρη του Κατάρ και πλείστοι άλλοι Καταριανοί επενδυτές ήδη αγοράζουν σωρηδόν οικόπεδα γύρω από την περιοχή της διώρυγας, όπου θα ανοικοδομηθεί εκ βάθρων μια νέα Κωνσταντινούπολη με πολυτελείς κατοικίες, εμπορικά κέντρα, μαρίνες, κέντρα εστίασης, ξενοδοχεία κλπ. Κάποιοι μάλιστα συνδέουν αυτή την “ιδιότυπη” Καταριανή επένδυση με τη χρηματοδότηση του ίδιου του έργου της διάνοιξης της διώρυγας.

Ισχυρό διαπραγματευτικό χαρτί

Ρώσοι αναλυτές εκτιμούν ότι το σχέδιο είναι αμερικανοκινούμενο ώστε το ΝΑΤΟ να δρομολογήσει την παράκαμψη των Στενών του Βοσπόρου για να αναπτύσσει χωρίς κανένα περιορισμό, πολεμικά πλοία οιασδήποτε κλάσης και εκτοπίσματος, ακόμη και υποβρύχια, στον Εύξεινο Πόντο. Πρόκειται όμως για εκτίμηση που δεν συνάδει βέβαια με τις ιδιαίτερα τεταμένες αμερικανοτουρκικές σχέσεις επί του παρόντος.

Χωρίς βέβαια να αποκλείεται το ενδεχόμενο η Τουρκία να εργαλειοποιήσει την διώρυγα χρησιμοποιώντας την ως ισχυρό μοχλό πίεσης και συνδιαλλαγής με τις ΗΠΑ αλλά και την Ρωσία. Ακόμη και η απειλή της κατασκευής της, δύναται να χρησιμοποιηθεί ως διαπραγματευτικό έρεισμα.

Διευκρινίζεται ότι η Συνθήκη του Μοντρέ (20 Ιουλίου 1936) που ρυθμίζει τη διέλευση από τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου, θέτει περιορισμούς ως προς τα πολεμικά πλοία, ενώ επιτρέπει την ελεύθερη διέλευση των εμπορικών πλοίων σε περίοδο ειρήνης και πολέμου. Όσον αφορά τα πολεμικά πλοία, τα κράτη χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Στα παρευξείνια (Ρωσία, Τουρκία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Ουκρανία και Γεωργία) και σε αυτά που είναι εκτός Εύξεινου Πόντου. Για τα παρευξείνια κράτη, η διέλευση οποιουδήποτε πολεμικού πλοίου μέσω των στενών είναι ελεύθερη, αλλά με προηγούμενη κοινοποίηση στην Τουρκία οκτώ ημερών πριν τη διέλευση.

Αναλλοίωτο καθεστώς 

Η παραμονή των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν σε παρευξείνιες χώρες είναι περιορισμένη σε κλάση και εκτόπισμα. Συγκεκριμένα, επιτρέπονται πολεμικά πλοία μικρότερων κλάσεων και περιορισμένου οπλισμού, ενώ το εκτόπισμά τους δεν μπορεί να υπερβεί τους 30.000 τόνους και η παραμονή τους μπορεί να διαρκέσει έως και τρεις εβδομάδες (ήτοι 21 ημέρες), αφού προηγηθεί κοινοποίηση σχετικού αιτήματος στην Τουρκία δεκαπέντε (15) ημέρες πριν τη διέλευσή τους.

Όσον αφορά στα υποβρύχια, μόνο τα παρευξείνια κράτη έχουν το δικαίωμα διέλευσης με σκοπό να αφιχθούν στις βάσεις τους τα υποβρύχια που κατασκευάσθηκαν ή αγοράσθηκαν εκτός του Εύξεινου Πόντου ή που βρισκόταν για επισκευή σε ναυπηγεία εκτός του Εύξεινου Πόντου. Τέλος, η Τουρκία διατηρεί το δικαίωμα να κλείσει τα Στενά, εάν και εφόσον θεωρεί ότι απειλείται η ασφάλειά της.

Το καθεστώς αυτό έχει διατηρηθεί αμετάβλητο από την υπογραφή της Συνθήκης και εντεύθεν, ενώ δεν παραβιάστηκε ούτε και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκτός από δύο σχετικά πρόσφατα περιστατικά που οφείλονταν σε τεχνικές βλάβες νατοϊκών πολεμικών πλοίων τα οποία παρέμειναν για περισσότερο από 21 ημέρες εντός του Εύξεινου Πόντου.

Από το 1994 η Τουρκία εφαρμόζει επιπλέον και το «Ναυτιλιακό Κώδικα Κυκλοφορίας για τα Τουρκικά Στενά» που επιτυγχάνει την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας και την προστασία του περιβάλλοντος χωρίς να παραβιάζεται η αρχή της ελεύθερης διέλευσης του Μοντρέ.

Εύλογα λοιπόν τίθεται το ερώτημα, «Είναι μόνο οικονομικοί και ναυτικής ασφαλείας οι λόγοι για τους οποίους ξαφνικά ο Ρ.Τ. Ερντογάν προωθεί την κατασκευή της νέας διώρυγας στήνοντας έμμεσα τις συνθήκες καταστρατήγησης της Συνθήκης του Μοντρέ, η οποία υφίσταται για τόσες δεκαετίες χωρίς παρεκτροπές και ασυμφωνίες από το συμβαλλόμενα κράτη;».

Ποιος εμπιστεύεται τον Ερντογάν

Υπάρχει, άραγε, κάποιος ο οποίος θα εμπιστευόταν τυφλά τον Ερντογάν ή ακόμη και τους μελλοντικούς διαδόχους της τουρκικής προεδρίας; Γιατί η κατάργηση της Συνθήκης του Μοντρέ θα δημιουργούσε τεράστια ζητήματα ασφάλειας για τις παρευξείνιες χώρες εάν επιτραπεί η απεριόριστη διέλευση πολεμικών πλοίων στον Εύξεινο Πόντο. Στην περίπτωση της Ρωσίας δε, η άνευ όρων συναίνεση στη διάνοιξη της διώρυγας, θα ισοδυναμούσε με την εθελούσια παράδοση των κλειδιών της πίσω αυλής της χώρας στην Τουρκία.

Η σημασία των στενών αναδεικνύεται από ένα ακόμη μεγαλύτερης σημασίας ζήτημα. Σε περίπτωση κάποιας διένεξης -στρατιωτικής ή μη- είναι εύκολο τα Στενά να καταστούν μη προσπελάσιμα με τη στοχευμένη βύθιση πλοίων μεγάλου εκτοπίσματος ή με τον κρημνισμό γεφυρών από οποιονδήποτε, ακόμη και από την ίδια την Τουρκία! Είναι πρόδηλο λοιπόν ότι εν τοιαύτη περιπτώσει, η νέα διώρυγα -η οποία υποθέτουμε ότι θα διαθέτει και την κατάλληλη αμυντική θωράκιση-, θα αναδειχθεί ως αποκλειστική δίοδος από και προς τον Εύξεινο Πόντο.

Υπάρχουν βέβαια και άλλα σενάρια τα οποία δεν είναι διόλου απίθανα. Για παράδειγμα, η πιθανότητα η Τουρκία να επικαλεστεί λόγους ναυτικής ασφάλειας -όπως ήδη κάνει-, ή περιβαλλοντικούς ή άλλους λόγους και να απαιτήσει τη σύγκληση διεθνούς διάσκεψης -δικαίωμα που κατέχει- για τον καθορισμό μιας νέας συνθήκης εφόσον η νέα διώρυγα ολοκληρωθεί. Και είναι προφανές ότι η όποια αναδιαπραγμάτευση για το καθεστώς της ναυσιπλοΐας και της διέλευσης με την Τουρκία θα ήταν ιδιαίτερα δυσμενής.

Ανεπανόρθωτο ρήγμα στις ρωσοτουρκικές σχέσεις

Συμπερασματικά, εκτιμούμε ότι το νέο αυτό εγχείρημα του Ερντογάν, το οποίο δέχεται δριμεία κριτική από την τουρκική αντιπολίτευση, είναι ικανό από μόνο του να δημιουργήσει ανεπανόρθωτο ρήγμα στις σχέσεις του με την Ρωσία. Σε σημείο που να χρειαστεί να ληφθούν μέτρα πέραν της διπλωματικής οδού από την Ρωσία, προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος της αλλαγής του status quo των Στενών.

Η στάση του Ερντογάν έναντι της ρωσικής αντίδρασης, η οποία αναμένεται να είναι έντονη -ακόμη κι αν οι διαβουλεύσεις γίνουν παρασκηνιακά-, θα καθορίσει και το μέτρο της αποδυνάμωσης της ρωσοτουρκικής συνεργασίας, όπως αυτή διαμορφώνεται επί του παρόντος στο μέτωπο της Συρίας, στην Ευρασία, στα εξοπλιστικά προγράμματα, και αλλού.

Εν κατακλείδι, η πιθανή κατάργηση ή έστω η αναθεώρηση της Συνθήκης του Μοντρέ, που συμμετείχε και η Ελλάδα, είναι ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο και αποσταθεροποιητικό σενάριο, το οποίο δύναται να ανατρέψει εκ νέου τους συσχετισμούς δυνάμεων στο αναδυόμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα –στο οποίο η Τουρκία επιδιώκει να αναλάβει επικυρίαρχο ρόλο,— δημιουργώντας αλυσιδωτές γεωπολιτικές αντιδράσεις και εν δυνάμει παγκόσμιες.

Ο τουρκικός μαξιμαλισμός δίνει την εντύπωση ότι οδηγείται προς το απονενοημένο με την καλλιέργεια αντιπαλότητας με την Ρωσία, διαλύοντας την εύθραυστη ισορροπία που διατηρούσε μεταξύ Δύσης και Ευρασίας. Ο Ελληνισμός δε, φαίνεται να βγαίνει ευνοημένος από μια τέτοια εξέλιξη, διότι παύει να αποτελεί το μοναδικό αντιστάθμισμα στην τουρκική επεκτατικότητα.