Ο κόκκινος κινεζικός εθνικισμός – Από το Μάο στο Σι

Οι Κινέζοι μαθαίνουν στο σχολείο και ακούν συχνά στο δημόσιο λόγο ότι στην ομιλία του στην Τιεν Αν Μεν την 1η Οκτωβρίου του 1949, ο τότε ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας (ΚΚΚ) Μάο Τσετούνγκ (Mao Zedong), συνέδεσε την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας (ΛΔΚ) με τη φράση «ο κινεζικός λαός όρθωσε το ανάστημά του». Το ηχητικό ντοκουμέντο είναι κακής ποιότητας και ο Μάο είχε μια βαριά προφορά, επηρεασμένη από τη διάλεκτο της ιδιαίτερής του πατρίδας (Χουνάν/Hunan), αλλά φαίνεται ότι η περίφημη φράση ειπώθηκε σε συνάντηση στο ΚΚΚ εκείνες τις μέρες. Σημασία βέβαια έχει τι διδάσκονται και τι πιστεύουν οι Κινέζοι; Ότι ειπώθηκε τη μέρα ίδρυσης του νέου κράτους.

Η φράση αυτή θεωρείται (και εν πολλοίς σωστά) ότι σηματοδοτεί το τέλος του “Αιώνα της ταπείνωσης” που άρχισε με τις ήττες της αυτοκρατορίας των Τσινγκ (Qing) στους “Πολέμους του Οπίου” και τις συνεχείς παραχωρήσεις σε ξένες δυνάμεις. Ίσως η κορύφωση της ταπείνωσης ήρθε με την ήττα της Κίνας στον πόλεμο με την Ιαπωνία το 1894-95, που σηματοδότησε την περίοδο της ιαπωνικής ηγεμονίας στην ανατολική Ασία.

Η γεωπολιτική ανυπαρξία της Κίνας συνεχίστηκε και μετά την πτώση των Τσινγκ με την επανάσταση της Σιν-Χάι (Xinhai) το 1911, όπως φάνηκε στη Συνθήκη των Βερσαλλιών, που άφησε την Ιαπωνία να κρατήσει τις γερμανικές κτήσεις στην επαρχία της Σαντόνγκ (Shandong). Πρόσφατα ο Πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ (Xi Jinping) χαρακτήρισε την επανάσταση του 1911 «ημιτελή» αφού, ενώ έβαλε τέλος στις αυτοκρατορικές δυναστείες, δεν αποτίναξε το ζυγό των ξένων δυνάμεων.

Για το 1911, χαρακτηριστικές είναι δύο ταινίες με διαφορετικές προσεγγίσεις. Πρόκειται για τον “Τελευταίο Αυτοκράτορα” (1987) του Μπερτολούτσι που επικεντρώνεται στον Που-Γί (Puyi), το τελευταίο αυτοκράτορα των Τσίνγκ, και το “1911” (ή “Η Επανάσταση της Σιν-Χάι” / Xinhai geming), του 2011, με πρωταγωνιστή τον Τζάκι Τσαν και καθαρά προπαγανδιστικό τόνο. Το αφήγημα του “Αιώνα της ταπείνωσης” έχει χρησιμοποιηθεί για τη νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας στην εξουσία.

Η γέννηση του κινεζικού εθνικισμού

Η γέννηση του κινεζικού εθνικισμού από την αντίδραση τόσο προς την παράδοση που εξέφραζε η δυναστεία των Τσίνγκ και ο κομφουκιανισμός, όσο και προς τις ξένες δυνάμεις, είχαν σημαντική επιρροή στην ιστορία του ΚΚΚ. Μέχρι την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας, η ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος χαρακτηρίζεται από σημαντικές “”διαμάχες” που τελικά οδήγησαν στην επικράτηση του Μάο και της ομάδας του. Ο Μάο ήδη είχε αναπτύξει μια εκδοχή του Μαρξισμού-Λενινισμού, με έντονα εθνικιστικά και ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, ενώ ο ίδιος έβλεπε με υποψία την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης στο κόμμα.

Άλλωστε η διαμάχη που σφράγισε την επικράτησή της μαοϊκής ομάδας στο ΚΚΚ ήταν αυτή με τον Γουάνγκ Μινγκ (Wang Ming) που ήταν πιο κοντά στη Μόσχα και στήριζε τη συμμαχία με τους εθνικιστές στον αγώνα κατά των Ιαπώνων. Αντίθετα, ο “κυνικά ρεαλιστής” Μάο παρότρυνε τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος να αφιερώνουν το 70% της ενέργειάς τους στην ενδυνάμωση του κόμματος, το 20% στον αγώνα κατά των εθνικιστών και το 10% στον αγώνα κατά των Ιαπώνων. Άλλωστε και ο ηγέτης των εθνικιστών Τζιάνγκ Κάι-Σεκ (Jiang Kai-shek) θεωρούσε τους Ιάπωνες ως «αρρώστια του δέρματος» και τους Κινέζους κομμουνιστές ως «αρρώστια της καρδιάς».

Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι τις μέρες της ίδρυσης της Λαϊκής Δημοκρατίας Κίνας ο Μάο επέλεξε, όχι μια φράση που να αναφέρεται στον κομμουνιστικό διεθνισμό, αλλά στον κινεζικό εθνικισμό. Φυσικά δεν εγκατέλειψε τις βασικές πτυχές του μαρξισμού: Η εκστρατεία κατά των μεγάλων γαιοκτημόνων και για αναδιανομή της γης είχε αρχίσει από το 1947 και συνεχίστηκε με βία για κάποια χρόνια ακόμα. Με αφορμή τον Πόλεμο στην Κορέα, το Κομμουνιστικό Κόμμα οργάνωσε εκστρατείες που στόχευαν στους «αστούς καπιταλιστές», σε όσους ξένους είχαν απομείνει στην Κίνα, στους υποστηρικτές των εθνικιστών («εχθρούς του καθεστώτος») και στους «διεφθαρμένους γραφειοκράτες».

Ο Μάο πίστευε στον βολουνταρισμό, δηλαδή στη δύναμη της θέλησης των μαζών και στη συνεχή κινητοποίησή τους, οπότε ο εθνικισμός ήταν ένα χρήσιμο εργαλείο για την επίτευξη των στόχων του. Από την μαοϊκή περίοδο η έννοια του πατριωτισμού, της αγάπης για την πατρίδα, αρχίζει να ταυτίζεται με την αγάπη για το Κομμουνιστικό Κόμμα, επομένως η δράση κατά του κόμματος θεωρούνταν “προδοτική”.

Ο κινεζικός εθνικισμός στη νέα εποχή

Ο κινεζικός εθνικισμός άρχισε να μετασχηματίζεται την μετα-μαοϊκή εποχή. Ενώ η μαοϊκή εποχή έφτιαχνε αφηγήματα, όπου οι εθνικιστές της Ταϊβάν ήταν ο κύριος εχθρός, η εποχή του Ντενγκ άρχισε να βλέπει κάποια θετικά στον αγώνα των εθνικιστών κατά των Ιαπώνων. Πλέον η Ιαπωνία πρόβαλε ως ο κύριος στόχος. Οι διαδηλώσεις στην Τιεν Αν Μεν το 1989 είχαν και έντονο πατριωτικό χαρακτήρα. Μάλιστα στην Κίνα τη 10ετία του 1990-2000 εμφανίζεται και μια μορφή “λαϊκού” εθνικισμού, με το βιβλίο «Η Κίνα μπορεί να πει “όχι”», με έντονο αντιδυτικό τόνο. Άλλωστε η επίσημη ερμηνεία για τις διαδηλώσεις στην Τιεν Αν Μεν ήταν ότι προκλήθηκαν από «ξένα στοιχεία» (εννοώντας τις ΗΠΑ).

Όσο η ισχύς της Κίνας μεγάλωνε τόσο δυνάμωνε και ο κινεζικός εθνικισμός, ο οποίος, τον 21ο αιώνα, πήρε ώθηση και από τη χρήση νέων τεχνολογιών και κυρίως του διαδικτύου. Την εποχή του Σι Τζινπίνγκ γίνεται λόγος για μια νέα, ισχυρή, Κίνα, με ενεργό ρόλο στο διεθνές σύστημα, “κοινή ευμάρεια”, μια Κίνα που πρωτοπορεί στις νέες τεχνολογίες και πρωτοστατεί στην αντιμετώπιση μεγάλων προβλημάτων.

Ο ίδιος ο Σι από το συνέδριο του 2017 και τις εκδηλώσεις για τα 100χρονα του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας το 2021 προβάλλει μια ιδεολογία που φέρνει μαζί την κινεζική παράδοση (κυρίως τον κομφουκιανισμό), τον εθνικισμό και τον σινικό μαρξισμό, καταδικάζοντας όποια μορφή ιστορικού μηδενισμού. Ο Σι Τζινπίνγκ είναι ο ηγέτης που φέρνει την Κίνα σε μια νέα εποχή. Παρά την κυριαρχία του στην πολιτική σκηνή, συχνά γίνεται αναφορά σε «σκληρούς αγώνες που έρχονται», υπονοώντας εχθρούς τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα γνωρίζει ότι ο ανεξέλεγκτος εθνικισμός μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνος για τη χώρα και το ίδιο. Κατά την πρόσφατη κρίση με την Ταϊβάν, πολλοί Κινέζοι στο διαδίκτυο περίμεναν σκληρή αντίδραση από την κινεζική κυβέρνηση (που κατά τη γνώμη πολλών, δεν έπρεπε να είχε αφήσει το αεροπλάνο που μετέφερε την Πελόσι στην Ταϊβάν να προσγειωθεί). Όμως ο εθνικισμός μπορεί να είναι και ένα πανίσχυρο εργαλείο στην εδραίωση και νομιμοποίηση της εξουσίας της κομματικής ελίτ. Για αυτό και ο Σι θα συνεχίσει να τον εργαλειοποιεί, ακόμα και αν το ρίσκο είναι μεγάλο.