Παρέμβαση στη συζήτηση Βενιζέλου-Ροζάκη για το Αιγαίο

Παρακολουθώντας τον δημόσιο διάλογο που προέκυψε για την μερική επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης (χωρικής θάλασσας) στα 12 ναυτικά μίλια μόνο στο Ιόνιο (και σταδιακά σε ορισμένες μόνο δυτικές ακτές του Αιγαίου), μετά την αιφνίδια και πρόχειρη αναφορά του πρώην υπουργού Εξωτερικών κ. Κοτζιά στο θέμα μετά την παραίτησή του, θα ήθελα να σχολιάσω κυρίως τον διάλογο που διεξήχθη από τις στήλες της Καθημερινής (4 και 11 Νοεμβρίου) μεταξύ των καθηγητών κ. Ευάγγελου Βενιζέλου (αντιπροέδρου της κυβέρνησης Σαμαρά και υπουργού Εξωτερικών τότε) καθώς και Χρήστου Ροζάκη (υφυπουργού Εξωτερικών επί Κυβέρνησης Σημίτη).

Ο κ. Βενιζέλος δηλώνει ότι φοβάται την ενίσχυση της θέσεως της Τουρκίας για μειωμένη επήρεια των νησιών στις θαλάσσιες ζώνες (ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα), αν αποδεχθεί η Ελλάδα μειωμένη αιγιαλίτιδα ζώνη στο Αιγαίο και δεν επεκτείνει και εκεί στα 12 ναυτικά μίλια την ίδια ζώνη. Επίσης επισημαίνει ότι το ίδιο θέμα έχει μεγάλη σημασία για την Ανατολική Μεσόγειο και τις θαλάσσιες ζώνες που θα αναγνωρισθούν στο συγκρότημα των νησιών-νησίδων της Μεγίστης (Καστελόριζου), ή ακόμη και της Κρήτης (νοτιοανατολικά της οποίας η Τουρκία προσφάτως εκτόξευσε μια νέα πρωτοφανή διεκδίκηση).

Ο κ. Ροζάκης προτείνει έναν διακανονισμό με αιγιαλίτιδα ζώνη 10 ναυτικά μίλια σε όλο το Αιγαίο, ώστε να μη χρειάζεται τα ξένα (τουρκικά και λοιπά) πλοία να διέρχονται εφαρμόζοντας το δικαίωμα αβλαβούς διέλευσης. Ας μου επιτραπεί να σχολιάσω τις παραπάνω θέσεις του κ. Ροζάκη.

Κύρια προτεραιότητα της χώρας μας είναι να διατηρηθεί η ισοτιμία των θαλασσίων ζωνών των νησιών με αυτές των ηπειρωτικών ακτών (όπως ρητά προβλέπει το άρθρο 121 παρ. 2 της Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας), ώστε να διασφαλισθεί η ενότητα και συνοχή του Αιγαιακού Αρχιπελάγους που αμφισβητεί ή διεκδικεί σε διάφορα επίπεδα η Τουρκία, (θάλασσα, εναέριος χώρος, FIR, SAR Έρευνα και διάσωση, νησιά και βραχονησίδες). Επίσης, προτεραιότητα είναι και η διασφάλιση των θαλασσίων ζωνών των υπολοίπων νησιωτικών συμπλεγμάτων της χώρας μας (π.χ. Ιόνιο).

Έχοντας αυτά κατά νου πιστεύω ότι πρέπει να ενισχύσουμε τα πολλά υπάρχοντα διεθνή προηγούμενα υπέρ των δικαιωμάτων των νησιών και της απόδοσης σ’ αυτά και των τεσσάρων θαλασσίων ζωνών (αιγιαλίτιδα, συνορεύουσα, υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ), εφόσον βέβαια δεν εμπίπτουν στην παράγραφο 3 του άρθρου 121 (δηλαδή δεν είναι βραχονησίδες χωρίς αυτόνομη οικονομική ζωή).

Αρχιπελαγική δομή

Ταυτόχρονα πρέπει να ανατρέψουμε την μακρόχρονη και επίμονη τουρκική προσπάθεια να εμφανισθεί το Αιγαίο, όχι με κυρίαρχο θετικό στοιχείο την αρχιπελαγική δομή του, αλλά ως αρνητική ειδική γεωγραφική περίπτωση που θα εξοβελίζει τις ρυθμίσεις του «ορθόδοξου» διεθνούς δικαίου. Για να γίνει αυτό πρέπει να επεκταθεί στα 12 ναυτικά μίλια η χωρική θάλασσα ταυτόχρονα με το Ιόνιο και στο Μυρτώο, το Κρητικό και το Λιβυκό. Βέβαια και στο κυρίως Αιγαίο πέλαγος (συμπεριλαμβανομένου ανατολικότερα και του συμπλέγματος της Μεγίστης-Καστελόριζου), είτε αυτό αφορά ηπειρωτικές είτε νησιωτικές ακτές.

Μέσω του δικαιώματος αβλαβούς διέλευσης (που ακολουθεί ως η άλλη πλευρά του νομίσματος την κυριαρχία του παράκτιου κράτους στην αιγιαλίτιδα ζώνη) όλα τα πλοία, κάθε σημαίας, μπορούν να διαπλέουν ακώλυτα στο Αιγαίο χωρίς να γνωστοποιούν ή να ζητούν άδεια από την Ελλάδα για την διέλευσή τους. Οι λοιποί περιορισμοί που προβλέπει η αβλαβής διέλευση αποτελούν αυτονόητες δεσμεύσεις για την ασφάλεια, τη δημόσια τάξη, την περιβαλλοντική προστασία κλπ, υπέρ του παράκτιου κράτους.

Άλλωστε, εάν η Τουρκία πάψει να προκαλεί με επίδειξη ισχύος από τα πολεμικά της πλοία, μέσω της «συμμαχικής» σχέσεως μας στο ΝΑΤΟ, αλλά και της αρχής της αμοιβαιότητας, που ισχύει για την Αβλαβή Διέλευση και των πολεμικών πλοίων, θα μπορεί να πλέει ή να διεξάγει ασκήσεις στο κεντρικό και βόρειο Αιγαίο κυρίως, ακόμη και με τα 12 ν.μ. στην αιγιαλίτιδα ζώνη, καθώς παραμένει το 20% του Αιγαίου ως ανοικτή θάλασσα, δηλαδή διεθνή ύδατα.

Δίαυλοι διεθνών υδάτων

Επιπλέον, από το μεγάλα λιμάνια της γείτονος, όπως και από τα Δαρδανέλια, η έξοδος προς τα διεθνή ύδατα μπορεί να συνεχίσει να γίνεται μέσω διαύλων διεθνών υδάτων που παραμένουν ανάμεσα στα μεγάλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Υπάρχει δε, επιπλέον η δυνατότητα να εφαρμοσθεί διασταλτικά το transit passage, δηλαδή ο «πλους διέλευσης», ώστε να διευκολύνει την ναυσιπλοΐα όλων των πλοίων στο Αιγαιακό Αρχιπέλαγος, μέσω συγκεκριμένων θαλασσίων στενών που θα προσδιορίσει η Ελλάδα.

Τα 10 μίλια που προτείνει ο κ. Ροζάκης ή ακόμη και η διατήρηση των 6 μιλίων, μπορούν να εφαρμοσθούν κατ’ εξαίρεσιν ανάμεσα στα νησιά (δηλαδή βορείως και νοτίως τους), αλλά όχι δυτικά τους (δηλαδή προς το κεντρικό Αιγαίο), ώστε να υπάρξει ακόμη μεγαλύτερη διευκόλυνση της τουρκικής και λοιπής διεθνούς ναυσιπλοΐας. Αυτό θα θυμίζει την λύση των προτεταμένων «δακτύλων», που είχε προταθεί το 1980 από μια μελέτη του ΝΑΤΟ (Andrew Wilson) ως συμβιβαστική λύση για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου.

Θυμίζω στον κ. Ροζάκη και τον όρο «σταυροειδής επικάλυψη» γι’ αυτές τις περιπτώσεις (Λήμνος-Λέσβος, Λέσβος-Χίος, Χίος-Σάμος, Ικαρία) για την αιγιαλίτιδα ή και για την υφαλοκρηπίδα. Άρα, η Ελλάδα, αφού επεκτείνει με εσωτερικό νόμο γενικά την αιγιαλίτιδα ζώνη της στα 12 μίλια (και στον αντίστοιχο υπερκείμενο εθνικό εναέριο χώρο), θα καλέσει την Τουρκία να βρουν ικανοποιητικές διευθετήσεις για τις περιοχές ανάμεσα στην αλυσίδα των ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Βεβαίως, νωρίτερα η Τουρκία πρέπει να παραιτηθεί από την αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας σε νησίδες και βραχονησίδες του Αιγαίου.

Η Τουρκία αρνείται

Δυστυχώς η Τουρκία, θέλοντας να διεκδικήσει μακροπρόθεσμα την ίδια την κυριαρχία στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, και άμεσα την συγκυριαρχία ή τον κοινό έλεγχο στον θαλάσσιο και εναέριο χώρο του Αρχιπελάγους (FIR-SAR), μοιράζοντας την υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ του περίπου στα δύο, αρνείται να δεχθεί τις εθιμικές και συμβατικές ρυθμίσεις του Δικαίου της Θάλασσας. Τις παραβιάζει κατάφωρα και εξακολουθητικά με αυθαίρετους χάρτες και μονομερείς παραχωρήσεις ερευνητικών και γεωτρητικών δικαιωμάτων, κυρίως στην κρατική Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίου (ΤΡΑΟ).

Εξάλλου, ακολουθεί πρακτική συνεχών παραβιάσεων και παραβάσεων στον αέρα και τη θάλασσα. Συστηματικά δε και διαχρονικά αρνείται την δικαστική επίλυση των θαλάσσιων οριοθετήσεων, χρησιμοποιώντας παραπειστικά, ενίοτε, την πρόταση για λύση πακέτο όλων των θεμάτων. Εντάσσει σ’ αυτά και ζητήματα πλήρους κυριαρχίας, όπως η επέκταση της χωρικής θάλασσας και του εναερίου χώρου και η αποστρατιωτικοποίηση των συμπλεγμάτων των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, από τη Σαμοθράκη και τη Λήμνο ως τη Ρόδο. Αυτό δεν πρέπει να το δεχθεί ποτέ η Ελλάδα.

Φύλο συκής

Οι διεξαγόμενες διερευνητικές συνομιλίες με βάση τη Συμφωνία Κορυφής στο Ελσίνκι τον Δεκέμβριο 1999, που άρχισαν το 2002 και συνεχίζονται έκτοτε μέχρι σήμερα (δηλαδή για 16 χρόνια) για τα θέματα του Αιγαίου, αποτελούν ένα «φύλο συκής» που καλύπτει την απροθυμία της Ελλάδος να προχωρήσει σε λύσεις. Η Ελλάδα φοβάται το casus belli της Τουρκίας, για το οποίο ουδέποτε την κατήγγειλε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ γι’ αυτήν την αδιανόητη εκβιαστική απειλή πολέμου που απαγορεύει την άσκηση νόμιμων δικαιωμάτων.

Αν αναζητήσουμε τον ωφελούμενο από την μακρά αυτή μη άσκηση δικαιωμάτων που ξεκίνησε το 1974, θα δούμε ότι είναι η Τουρκία, η οποία παγιώνει τετελεσμένα, αμαχητί, και ενισχύει αβάσιμες εντυπώσεις διεθνώς που την ευνοούν. Ούτε η επιφύλαξη της Ελλάδας στον κυρωτικό νόμο της Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας, ούτε η αναχαίτιση τουρκικών αεροσκαφών αρκούν για να ανατρέπουν τα οφέλη που συσσωρεύει υπέρ της Τουρκίας ο χρόνος και η απραξία μας. Με εξαίρεση το Κυπριακό και το Παλαιστινιακό, κανένα άλλο διεθνές ζήτημα δεν διήρκεσε τόσο χωρίς κάποια πρόοδο, όσο το Αιγαιακό!

Το όριο των 12 μιλίων της αιγιαλίτιδας ζώνης είναι βέβαια το μέγιστο επιτρεπτό. Όμως, τα 148 παράκτια κράτη του πλανήτη το έχουν υιοθετήσει εν όλω (τα περισσότερα), ή μερικώς π.χ. η Τουρκία (12 μίλια στον Εύξεινο και στις νότιες μεσογειακές ακτές της, ενώ διατηρεί για λόγους σκοπιμότητας 6 μίλια στο Αιγαίο). Για ποιο λόγο να μην το πράξει και η Ελλάδα, που έχει μάλιστα σοβαρότερο συμφέρον στον κατ’ εξοχήν ιστορικό της χώρο, το Αιγαιακό Αρχιπέλαγος; Παρόμοιες γεωγραφικές «ιδιαιτερότητες» υπάρχουν πολλές στις ακτές του πλανήτη (π.χ. τα γαλλικά νησιά Σεν Πιέρ και Μικελόν που απέχουν 2.200 μίλια από τη Γαλλία και βρίσκονται μέσα σε κόλπο του Καναδά) που έχουν αιγιαλίτιδα ζώνη 12 μίλια και ΑΟΖ.

Εδώ βρίσκεται το πρόβλημα

Για την οριοθέτηση ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας η επίτευξη συμφωνίας μεταξύ των ενδιαφερομένων κρατών είναι η αφετηρία της διαδικασίας. Αν δεν επιτευχθεί συμφωνία μετά από εύλογο χρόνο (στην περίπτωσή μας περισσότερο από 16 χρόνια!) τότε ακολουθεί η δικαστική επίλυση. Εδώ βρίσκεται, λοιπόν, το πρόβλημα: η Τουρκία από το 1976 αρνείται δικαστική λύση ή θέτει απαράδεκτες προϋποθέσεις για πολιτικές (δηλαδή μη νομικές) λύσεις ή πακέτα διευθέτησης, που δεν είναι υποχρεωμένη ή Ελλάδα να αποδεχθεί.

Ακόμη και η αρχή της ευθυδικίας που επικαλείται ενίοτε η Τουρκία, πρέπει να ερμηνεύεται και να εφαρμόζεται (όπως πάμπολλες αποφάσεις των Διεθνών Δικαστηρίων έχουν νομολογήσει) infra legem, δηλαδή υπό τις διατάξεις του διεθνούς δικαίου και όχι σε αντίθεση ή πριν από αυτές (contra legem ή praeter legem).

Η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ δεν είναι «παντελώς ανεξάρτητη» (Ροζάκης) από την οριοθέτηση αιγιαλίτιδας ζώνης, διότι το εξωτερικό όριο της τελευταίας καθορίζει το εσωτερικό όριο της πρώτης. Άρα η εγκατάλειψη των 2 μιλίων (12 – 10 μίλια) της αιγιαλίτιδας ζώνης μπορεί να νοηθεί μόνον υπό συνθήκες γεωγραφικής εγγύτητας (για διευκόλυνση της ναυσιπλοΐας). Δηλαδή, μόνο μεταξύ ορισμένων νησιών του κεντρικού και βορείου Αιγαίου και όχι στις ηπειρωτικές ακτές της Ελλάδας, της Εύβοιας, της Κρήτης, ή των Δωδεκανήσων όπου υπάρχει δεδομένο θαλάσσιο σύνορο από το 1932.

Δεν γίνεται ελληνική “λίμνη”

Ορθά παρατηρεί ο κ. Ροζάκης ότι το καθεστώς υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ δεν επηρεάζει την ελεύθερη ναυσιπλοΐα (και βέβαια την υπέρπτηση). Άρα και η Τουρκία δεν έχει να υποστεί κανένα ανάλογο περιορισμό ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο ή στην Ανατολική Μεσόγειο αν εφαρμοσθούν εκεί τα αντίστοιχα δικαιώματα της Ελλάδας (Ρόδος-Κάσος-Κάρπαθος-Ανατολική Κρήτη-Καστελόριζο) και υπάρξει αλληλοεπικάλυψη της υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ των ηπειρωτικών ακτών της χώρας μας με τα αντίστοιχα δικαιώματα των νησιών μας του ανατολικού Αιγαίου.

Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο το Αιγαίο δεν καθίσταται ελληνική «λίμνη» ως προς τις ελευθερίες της Ανοιχτής Θάλασσας (δηλαδή διεθνών υδάτων), όπως προπαγανδίζει ή Τουρκία! Απλώς, με την ορθόδοξη εφαρμογή του Δικαίου της Θάλασσας η Ελλάδα, λόγω των νησιών του Αρχιπελάγους, έχει σημαντικότατα δικαιώματα στον υποθαλάσσιο και θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου (υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ) και πέραν της αιγιαλίτιδας ζώνης της.

Όπως, όμως, η Ελλάδα δεν αμφισβητεί την κυριαρχία της Τουρκίας στην Μικρά Ασία ή την Ανατολική Θράκη, αποδεχόμενη το status quo των διεθνών Συνθηκών, έτσι και η Τουρκία δεν μπορεί να αυθαιρετεί, αρνούμενη και την γεωγραφία και το διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας. Μπορεί να μην έχει υπογράψει τη σχετική Σύμβαση, αλλά και ως εθιμικό δίκαιο την δεσμεύει απολύτως.

Υβριδικός χαρακτήρας της ΑΟΖ

Επίσης πρέπει να τονιστεί ότι στην ΑΟΖ δεν πρόκειται μόνο για εκμετάλλευση φυσικών πόρων, (ζώντων και μη ζώντων), αλλά για συνολική «οικονομική κυριαρχία», λόγω των υπόλοιπων δικαιωμάτων και δικαιοδοσιών (ανανεώσιμοι ενεργειακοί πόροι, περιβαλλοντική δικαιοδοσία, θαλάσσια επιστημονική έρευνα κλπ), χωρίς βέβαια να πλήττονται οι ελευθερίες της Ανοιχτής Θάλασσας (εφόσον δεν συγκρούονται με τα οικονομικά δικαιώματα του παράκτιου κράτους).

Εδώ έγκειται ο υβριδικός, sui generis, χαρακτήρας του θεσμού της ΑΟΖ, αλλά και η επιτυχία του θεσμού, που ήδη εφάρμοσαν περί τις 138 παράκτιες χώρες από τις 149 που μπορούν. Συνδυάζοντας τα δύο καθεστώτα, οικονομικής κυριαρχίας και διεθνών ελευθεριών, δεν εμποδίζεται ουσιαστικά η ναυσιπλοΐα και η υπέρπτηση, αλλά ούτε η τοποθέτηση υποβρύχιων καλωδίων και σωληναγωγών.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι γίνεται πολύς λόγος για την διασφάλιση της ύπαρξης κοινού θαλασσίου συνόρου μεταξύ ελληνικής υφαλοκρηπίδας (και μελλοντικής ΑΟΖ) και κυπριακής ΑΟΖ. Αυτό θα επιτευχθεί, και είναι βεβαίως θετικό, αν δοθεί πλήρης επήρεια στο σύμπλεγμα του Καστελόριζου ως προς την υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ του. Τότε το κοινό θαλάσσιο όριο Ελλάδας-Κύπρου θα είναι περίπου σε μήκος 27 ναυτικών μιλίων.

Αυτό βέβαια το αντιμάχεται λυσσωδώς η Τουρκία, η οποία επιδιώκει να υπάρξει δικό της θαλάσσιο σύνορο με την Κύπρο και ιδίως την Αίγυπτο (προσφάτως και με τη Λιβύη!), εξαλείφοντας ουσιαστικά τα δικαιώματα σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ της Ελλάδας σε ολόκληρη την περιοχή νοτίως του Καστελορίζου και ανατολικά της Κρήτης-Καρπάθου-Ρόδου, μέχρι την ΑΟΖ της Κύπρου. Δηλαδή, αφήνοντας στο Καστελόριζο μόνο τα σημερινά 6 μίλια αιγιαλίτιδας ζώνης του, χωρίς καθόλου υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ!

Πρέπει να γνωρίζουμε, όμως, ότι η Τουρκία δεν επιτρέπεται να αρνηθεί τη διέλευση ξένων σωληναγωγών ή υποβρύχιων καλωδίων από την υφαλοκρηπίδα της, ακόμη και αν (απευκταίο βέβαια) δεν υπάρξει κοινό σύνορο κυπριακής ΑΟΖ και ελληνικής υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ. Το συνδυασμένο καθεστώς υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ το προβλέπει ρητά στο άρθρο 79 της Σύμβασης για το Δίκαιο της θάλασσας.

Μόνο για τους σωληναγωγούς, μπορεί να έχει λόγο για την πορεία τους το παράκτιο κράτος, (πχ Τουρκία), από την υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ του οποίου διέρχονται, ώστε να μην εμποδίζουν δικές του εγκαταστάσεις, αγωγούς ή καλώδια ή τεχνητά νησιά (αν βέβαια υπάρχουν). Αυτό, όμως, σημαίνει απλώς την ενδεχόμενη μετακίνηση λίγων δεκάδων ή εκατοντάδων μέτρων στην πορεία του διερχόμενου σωληναγωγού (πχ του EastMed) από την αρχική του πορεία. Δεν σημαίνει απαγόρευση διέλευσης, καθώς αυτή ανήκει στις ρητά επιτρεπόμενες ελευθερίες -δικαιώματα όλων των κρατών επί της υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ.