Γιατί η αειφόρος ανάπτυξη συνιστά άρνηση του φιλελευθερισμού

Ο όρος “αειφόρος ανάπτυξη” προέκυψε από τη μετάφραση του αγγλικού όρου sustainable development. Ο όρος έγινε ουσιαστικά συστατικό στοιχείο της οικονομικής θεωρίας από τη Διεθνή Συνάντηση για το Περιβάλλον του Ρίο ντε Τζανέιρο, το 1992. Στην καθημερινή, αν όχι και στην τρέχουσα δημοσιογραφική γλώσσα, ο όρος χρησιμοποιείται με την έννοια μιας ανάπτυξης με ευαισθησία στο φυσικό περιβάλλον.

Στην πραγματικότητα, οι αντικειμενικές ανάγκες που οδήγησαν στη συνάντηση του Ρίο, ο προβληματισμός που καταγράφτηκε, οι αποφάσεις που ελήφθησαν, η συνέχεια που έκτοτε έχει δοθεί και τα βασικά κείμενα της ΕΕ τα σχετικά με το θέμα, μας αναγκάζουν να παραδεχθούμε ότι η αειφόρος ανάπτυξη αποκαλύπτεται και εδραιώνεται:

• Ως η άρνηση των βάθρων φιλελευθερισμού ως οικονομικής θεωρίας των ηθικών, πολιτισμικών και πολιτικών αξιών, επί των οποίων στηρίχθηκε και τις οποίες υπηρέτησε.
• Ως αναγκαία και αναπόδραστη στρατηγική σχέσεων ανθρώπων με τη φύση, για την επιβίωση του ανθρώπου.
• Ως θεώρηση των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση που επιτρέπει, δεν αποκλείει, εναρμονίζει τη θρησκευτική και επιστημονική προσέγγιση.
• Ως ένας νέος πολιτισμικός ορίζοντας μιας φυσιοκεντρικής και όχι ανθρωποκεντρικής θεώρησης της φύσης.
• Ως βάση ενός νέου κώδικα αξιών για την ιεράρχηση των ανθρωπίνων αναγκών, την αξιολόγηση των τρόπων αντιμετώπισης-ικανοποίησης των αναγκών αυτών για την οργάνωση της παραγωγής, για τον ορισμό των εννοιών του κέρδους και της παραγωγικότητας.

Μια ενδεικτική αναφορά των προβλημάτων που καλείται να επιλύσει η αειφόρος ανάπτυξη, ή των προβλημάτων που κατέστησαν αναγκαία-αναπόδραστη τη γέννηση και την εδραίωσή της, είναι αρκετή να καλλιεργήσει τη συμφωνία για τη θέση της στη “νέα τάξη” πραγμάτων της οικονομικής θεωρίας και πράξης, στη φιλοσοφία του management.

Πλανητικά προβλήματα:

• Τρύπα του όζοντος, φαινόμενο θερμοκηπίου, αλλαγή κλίματος.
• Έλλειμμα υδάτινων πόρων. Μέχρι το 2025 ο αριθμός των ανθρώπων που θα αδυνατούν να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες σε νερό, προβλέπεται να αυξηθεί από 470 εκ. σε 3 δις. Πλέον του ενός δισεκατομμυρίου ανθρώπων στον πλανήτη στερούνται ασφαλές πόσιμο νερό.
• Υποβάθμιση εδαφών, ερημοποίηση, εξάντληση των καλλιεργούμενων εκτάσεων, περιορισμοί αρδευόμενων εκτάσεων.
• Αποψίλωση δασών (είναι σαφές ότι σ’ αυτή την κατηγορία δεν περιλαμβάνονται οι πυρκαγιές). Κατά τον FAO, η αποψίλωση περιορίζει τα δάση του πλανήτη κατά 17 εκατομμύρια εκτάρια ετησίως. Το 40% των δασών της Ευρώπης θεωρείται ότι βρίσκεται σε «κακή υγεία» και τουλάχιστον 1% καταστρέφονται από πυρκαγιές.
• Ατμοσφαιρική ρύπανση.
• Ρύπανση της θάλασσας και εξάντληση του παγκόσμιου αλιευτικού πλούτου. Οι 11 από τις 15 κυριότερες περιοχές αλιείας του πλανήτη και το 70% των κυριότερων ειδών ψαριών είναι ήδη εντελώς ή σχεδόν εξαντλημένα. Από το συνολικό ποσό των αλιευμάτων, 20 εκ. τόνοι, το ¼, παραμένουν αχρησιμοποίητα ή πετάγονται.
• Απόβλητα και η διαχείριση τους, αστικά βιομηχανικά, πυρηνικά.
• Πληθυσμιακή υπερσυγκέντρωση σε αστικά κέντρα και η εντεινόμενη πολυεπίπεδη κρίση των μεγαλουπόλεων.

Περιφερειακά προβλήματα:

• Δημογραφική έκρηξη στη νότια πλευρά της Λεκάνης της Ανατολικής Μεσογείου, δημογραφικό έλλειμμα στη Βόρεια. Στα 1999 ο πληθυσμός της Λεκάνης υπολογίστηκε σε 420 εκατομμύρια από 120 στα 1950, με πρόβλεψη να φθάσει στα 520-600 εκ. το 2025. Ο αριθμός των τουριστών έφθασε τα 318 εκατομμύρια το 1992 και οι προβλέψεις αναφέρονται σε 760 εκ. για το 2025.
• Ανισοκατανομή υδάτινων πόρων στη Μεσόγειο. Το 90% των υδάτινων πόρων των χωρών της Μεσογείου βρίσκεται σε πέντε χώρες: Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Τουρκία και πρώην Γιουγκοσλαβία.

Εθνικά προβλήματα (ενδεικτικά):

Σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιεύματα ημερήσιου Τύπου, άνω των 70 περιοχές στην Ελλάδα απειλούνται από την εξάντληση των υδάτινων πόρων τους. Η υπερκατανάλωση οδήγησε σε πτώση της στάθμης των υπογείων νερών, με αποτέλεσμα την εισροή θαλάσσιων νερών στον υδροφόρο ορίζοντα και τη μετατροπή των νερών σε υφάλμυρα. Ο κίνδυνος ερημοποίησης είναι υπαρκτός.

Επίσης αξίζει να επισημάνουμε ότι για την κάλυψη των αναγκών της Αθήνας μεταφέρουμε νερό από τον μακρινό και “ψυχορραγούντα” Εύηνο. Η σοβαρότητα των εντεινόμενων προβλημάτων, ανάγκασε την ΕΕ να προχωρήσει σε μια σειρά προγραμμάτων (αρχής γενομένης από το 1973 με το α’ πρόγραμμα, 1976 το β΄, 1982 το γ΄, 1987 το δ’ )…

Φιλελευθερισμός και αειφόρος ανάπτυξη

Ποιοι είναι οι ανατρεπτικοί άξονες του φιλελευθερισμού στη θεωρία της αειφόρου ανάπτυξης;

• Η διατήρηση της γενικής ισορροπίας των φυσικών πόρων και της αξίας του αποθέματος του φυσικού κεφαλαίου.
• Η ικανοποίηση των αναγκών του παρόντος, χωρίς να διακυβεύεται η δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες.
• Η διασφάλιση των προϋποθέσεων ανάπτυξης του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου, έτσι ώστε οι δύο προηγούμενοι στόχοι να καθίστανται υλοποιήσιμοι.
• Ο σεβασμός και η αξιοποίηση των οικοσυστημάτων στη χάραξη οικονομικής πολιτικής.
• Η πολιτική στον τομέα του περιβάλλοντος πρέπει να είναι οριστικά προσανατολισμένη προς μια οικονομία που λαμβάνει υπόψη της την οικολογική δυνατότητα του πλανήτη.
• Ο κατεξοχήν περιοριστικός παράγοντας, από τον οποίο εξαρτάται κατά πόσο θα διατηρηθούν η αποδοτικότητα και η ανάπτυξη στο πλαίσιο της συνδυασμένης εφαρμογής των οικονομικών, αναπτυξιακών πολιτικών της Κοινότητας, αναπτυξιακών πολιτικών της Κοινότητας, είναι η “φέρουσα ικανότητα” του φυσικού περιβάλλοντος.
• Επειδή τα αποθέματα των πρώτων υλών του πλανήτη είναι πεπερασμένα, η διαχείριση της ροής των υλικών στα διάφορα στάδια κατεργασίας, κατανάλωσης και χρήσης, πρέπει να διευκολύνει και να ενθαρρύνει τη βελτίωση επαναχρησιμοποίησης και ανανέωσης, ώστε να αποφεύγεται η εξάντληση των αποθεμάτων και η παραγωγή αποβλήτων.
• Τα πρότυπα συμπεριφοράς των πολιτών της Κοινότητας πρέπει να ανταποκρίνονται στη διαπίστωση ότι οι φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι.
• Οι επιμέρους κλαδικές πολιτικές της πολιτικής για τις μεταφορές, την ενέργεια, τη γεωργία, την αλιεία, τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, τη διαχείριση αποβλήτων, την ανάπτυξη των πόλεων, καλούνται να ενσωματώσουν τη λογική της αειφορίας.
• Η αμετάκλητη ανάγκη χρησιμοποίησης μακροπρόθεσμου σχεδιασμού συνδυασμένων πολιτικών, στηριγμένων σε υψηλής ποιότητας επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση, έρευνα και συνεργασία πλανητικής, περιφερειακής και τοπικής εμβέλειας.
• Η αναγνώριση ότι τα αδιέξοδα της μη “αειφόρου” αναπτυξιακής στρατηγικής, όσο και οι στόχοι της αειφόρου ανάπτυξης απαιτούν νέο θεσμικό και νομικό πλαίσιο σε πλανητικό, περιφερειακό, κοινοτικό και τοπικό επίπεδο.
• Η σαφής αναγνώριση ότι όλα τα ως άνω δεν είναι δυνατό να αντιμετωπισθούν, αν αφεθούν στο “αόρατο χέρι” της ελεύθερης οικονομίας και μιας αμοραλιστικής αναζήτησης της μεγιστοποίησης του κέρδους.
• Η αναγνώριση της ανάγκης διεθνούς νομοθετικής κατοχύρωσης πόρων του πλανήτη ως κοινών πόρων και η διαχείρισή τους μέσω διεθνών κανόνων και διεθνούς δικαίου.
• Η αναγνώριση της ανάγκης διαμόρφωσης νέων κανόνων για τον καθορισμό των εννοιών της ιδιοκτησίας, του κέρδους, της αποδοτικότητας, της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας.
• Η αναγνώριση της ανάγκης ριζικών αλλαγών στο επίπεδο των καταναλωτικών προτύπων και συμπεριφορών.
• Η αναγνώριση της ανάγκης για μια πλανητική ηθική.

Κέρδος και ανταγωνισμός

Τη λογική της αειφορίας, η λεγόμενη ελεύθερη βούληση του επιχειρηματία και της επιχείρησης αμφισβητείται και περιορίζεται. Η αμφισβήτηση που πηγάζει από την αειφόρο αντίληψη της ανάπτυξης και της οικονομίας, δε γίνεται πια στο όνομα μιας ιδεολογίας, στο όνομα της ιδεολογίας μιας πλειοψηφίας ή ενός κυβερνώντος κόμματος, ούτε στο όνομα μιας περί δικαίου άποψης. Η αμφισβήτηση γίνεται και οι φραγμοί στην ελεύθερη βούληση του επιχειρηματία τίθενται πρώτον από το αναμφισβήτητο κύρος ενός αντικειμενικού δικαίου, ενός φυσικού, συμπαντικού δικαίου.

Αμφισβητείται από την καθολικά αναγνωρισμένη ανάγκη (υπερταξικά-υπερκομματικά) για τη διασφάλιση ισορροπίας, την αποφυγή καταστροφών, την αποφυγή φυσικών και οικονομικών καταστροφών. Δεύτερον, οι φραγμοί τίθενται από ένα νέο και συνεχώς διευρυνόμενο πλέγμα θεσμών παγκόσμιας εμβέλειας και νέων κανόνων διεθνούς δικαίου, για την παραγωγή, τη διαδικασία παραγωγής, υποπροϊόντα, ανακύκλωση κ.λπ.

Η έννοια του κέρδους, το δικαίωμα του επιχειρηματία στο κέρδος, δεν καταργείται, αλλά τίθεται σε πλαίσια σαφώς ορισμένα και περιορισμένα. Δικαίωμα στο κέρδος έχει η επιχείρηση που διασφαλίζει τους όρους, στους οποίους αναφερθήκαμε. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων δεν οδηγεί στη σύγκρουση με τη φύση, αντίθετα μετατρέπεται σε διαδικασία επιστημονικής τεχνολογικής προόδου.

Οι πολιτιστικές αλλαγές

Στον κόσμο των επιχειρήσεων οι “επαναστατικές” αλλαγές έχουν κάνει την εμφάνισή τους. Η έννοια του οικολογικού κόστους, της οικολογικής αποδοτικότητας (eco – efficiency) με ενθάρρυνση του οργανισμού οικονομικής συνεργασίας και ανάπτυξης και της Commission  είναι πραγματικότητα που καθορίζει τη στρατηγική της σύγχρονης επιχείρησης.

Η νέα πραγματικότητα απαιτεί πολίτες, ανθρώπους με συνείδηση, επίγνωση της φύσης. Ο πολίτης της νέας εποχής, ο νέος οικονομικός άνθρωπος, δεν μπορεί να είναι ο απεριόριστος επιθυμητής και εν δυνάμει απεριόριστος καταναλωτής, όπως τον θεωρούσαν οι προπάτορες του φιλελευθερισμού. Η αναγκαία προσαρμογή των καταναλωτικών προτύπων και συμπεριφοράς προϋποθέτει ανατροπή του ατομικισμού καταναλωτικού ευδαιμονισμού.

Η αναγκαστική παραδοχή του γεγονότος ότι οι φυσικοί πόροι δεν είναι άπειροι και η αναγκαστική προσαρμογή στους νόμους και τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων, ανατρέπει την κατεστημένη αντίληψη για τη φύση ως άπειρο, άβουλο-παθητικό συντελεστή της παραγωγής.

Ένα νέο πρότυπο σχέσεων ανθρώπου-φύσης δομείται στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης. Από την ανθρωποκεντρική θεώρηση αναγκαστικά περνάμε σε μια φυσιοκεντρική θεώρηση της οικονομίας. Η κάλυψη των αναγκών του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η δυνατότητα κάλυψης των αναγκών των επομένων γενεών συνεπάγεται αλληλεγγύη γενεών και προϋποθέτει συνείδηση είδους, συνείδηση του ανθρώπου ως ανθρώπου.

Παγκοσμιοποίηση και αειφορία

Η διασφάλιση της ισορροπίας των φυσικών πόρων και της αξίας του φυσικού αποθέματος προϋποθέτει συνείδηση του ανθρώπου για τη φύση. Κατά συνέπεια ο άνθρωπος της αειφορίας είναι ο άνθρωπος με συνείδηση της φύσης του και της φύσης στην αναζήτηση ενός πολιτισμού του μέτρου και του γνώθι σαυτόν και του κατά φύσιν ζην.

Η αλήθεια που προσπαθούν να αποκρύψουν οι αμετανόητοι λάτρεις και υπηρέτες του θνήσκοντος φιλελευθερισμού είναι ότι η παγκοσμιοποίησή τους έχει και άλλες όψεις και άλλες πτυχές, όπως παγκοσμιοποίηση της φτώχειας, παγκοσμιοποίηση της συνείδησης για τους κινδύνους του ανθρώπινου είδους και του πλανήτη και παγκόσμια οργανωμένη προσπάθεια για αποτελεσματική κοινωνική δράση και διακυβέρνηση, ώστε οι επιταγές της αειφόρου ανάπτυξης και της συμπαντικής ΔΙΚΗΣ να καταστούν σεβαστές, σε διεθνές, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.