Ο Πολυβόλος των ελληνιστικών χρόνων – Ένα όπλο πολύ μπροστά από την εποχή του

Κατά τα τέλη του 4ου προχριστιανικού αιώνα, οι μεγάλες ανακατατάξεις που προκαλούνται από τις συνεχείς συγκρούσεις των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αποτελούν την θρυαλλίδα για μία νέα σειρά επαναστατικών καινοτομιών στις βλητικές μηχανές.

Μία από τις σημαντικότερες είναι ο πολυβόλος του Διονυσίου του Αλεξανδρέως, που κατασκευάζεται όπως αναφέρει ο Φίλων Βυζάντιος στη Ρόδο, χωρίς όμως να παραθέτει άλλα ιστορικά στοιχεία (ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΙΣ, ΒΕΛΟΠΟΙΪΚΑ, 73.20, H. Diels & E. Schramm, Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1918-1919). Μάλλον η εκπληκτική αυτή μηχανική επινόηση εμφανίζεται κατά την διάρκεια της πολιορκίας της Ρόδου (Pauly-Wissowa, REAL-ENCYCLOPÄDIE DER KLASSISCHE ALTERΤUMWISSENSCHAFT, Stuttgart, 1893, σελίς 156) από τον Δημήτριο Πολιορκητή.

Ο E. W. Marsden (GREEK AND ROMAN ARTILLERY, TECHNICAL TRΕATISES, Oxford, 1971, σελίς 178), υποστηρίζει ότι ο Διονύσιος είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Αλεξανδρινό μηχανικό, που κατά τον Πλούταρχο (ΗΘΙΚΑ, 361f, 984 a-b), επιβλέπει την μεταφορά του κολοσσού του Σεράπιδος από την Σινώπη στην Αλεξάνδρεια, με εντολή του Πτολεμαίου του Λάγου. Προφανώς το πρωτότυπο κατασκευάζεται στην Αλεξάνδρεια και όχι στη Ρόδο, καθώς δεν είναι βέβαιο σε ποια από τις δύο πόλεις, εντοπίζει και μελετά το επαναστατικό αυτό όπλο, ο Φίλων ο Βυζάντιος, τουλάχιστον επτά ή και οκτώ δεκαετίες αργότερα.

Γενική Περιγραφή

Ο πολυβόλος, όπως περιγράφεται από τον Φίλωνα είναι ένας ευθύτονος οξυβόλος (βλητική μηχανή που αντιγράφει το σχέδιο του απλού τόξου), που συνδυάζεται με έναν εκπληκτικό επαναληπτικό μηχανισμό, ο οποίος δεν έχει όμοιό του έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Τα βέλη (τουλάχιστον 50) τοποθετούνται σε ειδικό γεμιστήρα σε σχήμα τριγωνικού πρίσματος και έχουν μήκος (ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΙΣ, ΒΕΛΟΠΟΙΪΚΑ, 73.25, H. Diels & E. Schramm, Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1918-1919.), ενός πήχεως και ενός δακτύλου (περίπου 48 εκατοστών).

Η διώστρα φέρει αναρτημένο με παχύ έλασμα δεύτερο ημικυλινδρικό αυλό, στον οποίο εφαρμόζει ο γεμιστήρας από τη στενή πλευρά του, ενώ το διάκενο μεταξύ της διώστρας και του δευτέρου αυλού είναι της τάξης του ενός δακτύλου (περίπου 2 εκατοστών) ώστε να επιτρέπει την ελεύθερη κίνηση της χορδής. Το οπίσθιο άκρο του ημικυλινδρικού αυλού φέρει δίσκο με οδόντωση, ο οποίος περιστρέφεται χάρη στην παλινδρόμηση της διώστρας, κατά την όπλιση και εκτόνωση της χορδής.

Με τον τρόπο αυτό, ο ημικυλινδρικός αυλός δέχεται κατά την εκτόνωση το βέλος από τον γεμιστήρα, με την δύναμη της βαρύτητος, το οποίο και εναποθέτει στον αυλό της διώστρας με την περιστροφή του δίσκου, κατά την όπλιση. Το περίπλοκο σύστημα μετατροπής της παλινδρομικής κίνησης σε κυκλική, επανεμφανίζεται μετά τον 17ο αιώνα και πιστοποιεί την απίστευτη ευρηματικότητα του σχεδιαστή και κατασκευαστή, για τον οποίο δυστυχώς οι διασωζόμενες πληροφορίες είναι ελάχιστες.

Πως λειτουργούσε

Η κίνηση του δίσκου, της διώστρας και του εντελώς αυτόματου μηχανισμού της σκανδάλης ελέγχεται με απλή τροχαλία, την οποία στρέφει ο χειριστής, βάλλοντας συνεχώς, έως ότου εξαντληθούν τα βέλη του γεμιστήρα. Οι καινοτομίες του όπλου συμπεριλαμβάνουν δύο αλυσίδες, με επίπεδους κρίκους, όπως ακριβώς οι ανάλογες των σύγχρονων δικύκλων, αριστερά και δεξιά της σύριγγος, που εφαρμόζονται σε τέσσερα πενταγωνικά πρίσματα (δύο ανά πλευρά), από τα οποία τα δύο οπίσθια συνδέονται με την τροχαλία.

Οι κρίκοι φέρουν από την εσωτερική τους πλευρά οδόντωση όπως περίπου τα σύγχρονα αλυσσοπρίονα, ώστε να ελέγχεται απόλυτα χωρίς νεκρά σημεία η κίνηση των αλυσίδων από τα πρίσματα, ενώ συνδέονται παράλληλα και με δύο σταθερές περόνες με τη διώστρα, η οποία με την εκτόνωση της χορδής, ωθεί τις αλυσίδες σε επανατατική κίνηση κατά τρόπο ανάλογο με τα σύγχρονα επαναληπτικά όπλα.

Η ιδιοφυής σχεδίαση των αλυσίδων απέχει σχεδόν δύο χιλιετίες, από την αντίστοιχη αναγεννησιακή, που αποδίδεται στον Leonardo da Vinci. Όσον αφορά τα βέλη, δεν φέρουν πτερύγια, στο οπίσθιο άκρο τους, σχεδίαση απόλυτα πρακτική αν συνεκτιμηθεί η χρήση του γεμιστήρα. Το φοβερό αυτό όπλο έχει κατά τον Φίλωνα ωφέλιμο βεληνεκές ενός σταδίου (περίπου 185 μέτρων), αν και οι σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν ότι φθάνει τουλάχιστον τα 250 μέτρα. Η τύχη του πάντως παραμένει ανεξιχνίαστη, καθώς ο Φίλων (ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΙΣ, ΒΕΛΟΠΟΙΪΚΑ, 76.25-30 & 77.5, H. Diels & E. Schramm, Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1918-1919) μετά την περιγραφή του, προχωρεί σε κριτικά σχόλια και είναι μάλιστα ιδιαίτερα οξύς, απηχώντας προφανώς τις απόψεις των στρατιωτικών κύκλων της εποχής του.

Ο πολυβόλος σε χρήση – Τα μειονεκτήματα

Κατά πάσα πιθανότητα, όσο και αν φαντάζει παράδοξο, η εκπληκτική του ευστοχία κρίνεται ως σοβαρό μειονέκτημα, καθώς εκμηδενίζει σχεδόν τις δυνατότητες διασποράς λόγω συγκέντρωσης, ενώ η ταχυβολία του θεωρείται ότι οδηγεί σε άχρηστη σπατάλη βλημάτων (κριτική που ασκείται κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο, δύο και πλέον χιλιετίες αργότερα, κατά των πρώτων επαναληπτικών όπλων). Παράλληλα οι περίπλοκοι μηχανισμοί του θέτουν πολλά ερωτήματα ως προς την συντήρηση και υποστήριξή του στις ζώνες των επιχειρήσεων, χωρίς την παρουσία εξειδικευμένων οπλουργών-μηχανουργών.

Από τα διασωζόμενα ιστορικά κείμενα, δεν είναι δυνατόν να εξαχθεί ασφαλές συμπέρασμα για την χρήση του πολυβόλου σε επιχειρήσεις, με μία και μοναδική εξαίρεση την πολιορκία του Avaricum (Bourges) στην Γαλατία κατά το 52 π.Χ., όπου ο Καίσαρ (BELLUM GALLICUM, vii, 25.2-3, Vol. I, Loeb) περιγράφει με έκπληξη ένα επεισόδιο. Όταν οι Γαλάτες επιχειρούν έξοδο κατά άνδρα (ο ένας κατόπιν του άλλου) από στενή δίοδο του τείχους για να καταστρέψουν τους πολιορκητικούς πύργους, ένας οξυβόλος με ταχύτατες διαδοχικές βολές, πλήττει έναν προς έναν τους εξερχόμενους χωρίς να αστοχήσει.

Ο Marsden (GREEK AND ROMAN ARTILLERY, HISTORICAL DEVELOPMENT, Oxford, 1969, σελίς 94), υποστηρίζει ότι και ένας τρισπίθαμος ευθύτονος οξυβόλος είναι δυνατόν να έχει αυτά τα αποτελέσματα, αν εκτιμηθεί κενό ενός λεπτού κατά την διαδοχή κάθε όπλισης και σκόπευσης (στην πραγματικότητα ο χρόνος όπλισης και σκόπευσης είναι μικρότερος των 30 δευτερολέπτων, όπως αποδεικνύουν σύγχρονοι πειραματισμοί).

Όμως ακόμη και 30 δευτερόλεπτα είναι μεγάλο χρονικό διάστημα, αν συνεκτιμηθεί ότι οι εξερχόμενοι Γαλάτες, γνωρίζοντας την επικίνδυνη ευστοχία των βλητικών μηχανών, κινούνται ταχύτατα και με προφυλάξεις. Κατά συνέπεια το όπλο είναι πιθανότατα ένας πολυβόλος και ο χειριστής απλά έχει εγκλωβίσει στο σκοπευτικό του όργανο την δίοδο, βάλλοντας συνεχώς στο συγκεκριμένο σημείο, μόλις αντιλαμβάνεται την κίνηση των Γαλατών.

Ανακατασκευή του πολυβόλου επιχειρείται στις αρχές του 20ου αιώνα από τον E. Schramm, με πολλές όμως δυσκολίες. Η σημαντικότερη προέρχεται από μία παρανόηση του κειμένου του Φίλωνος, από τον σχολιαστή του Schone, η οποία οδηγεί αρχικά τον Schramm στην κατασκευή δρύινων αλυσίδων και πενταγωνικών πρισμάτων. Όταν τελικά αντικαθιστά τις δύσχρηστες αλυσίδες και τα πρίσματα με αλυσίδες ποδηλάτου και γρανάζια (δεν προσθέτει την εσωτερική οδόντωση γιατί δεν κατασκευάζει μεταλλικά πρίσματα), το όπλο συμπεριφέρεται εξαιρετικά, με εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Μάλιστα κατά την επίδειξή του στον Γουλιέλμο ΙΙ της Γερμανίας (που είναι και ο βασικός χρηματοδότης των πειραματισμών του Schramm), ένα από τα βέλη σχίζει στον στόχο το προηγούμενο, επαναλαμβάνοντας με μία εντελώς μηχανική διαδικασία, τους άθλους του Ρομπέν των Δασών και του Γουλιέλμου Τέλλου (Η. D. L. Viereck, DIE RÖMISCHE FLOTTE, Köhlers Verlag MBH, Herford, 1975, σελίς 101). Το περιστατικό αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό και την ανάλογη έκπληξη του Καίσαρος πριν από δύο χιλιετίες, όταν προφανώς αντιμετωπίζει και εκείνος, ίσως για πρώτη φορά τον πολυβόλο όχι απλά σε επίδειξη, αλλά κατά την δράση του, σε συνθήκες μάχης.