Οι πανανθρώπινες αξίες στις οποίες συγκλίνουν όλες οι θρησκείες

Στήν ἀποσαφήνιση τῶν πανανθρωπίνων ἀξιῶν συμβάλλει ἀσφαλῶς ἡ ἀντικειμενική ἐπιστημονική ἔρευνα καί ὁ διαθρησκειακός διάλογος. Ἀπαιτεῖται ὅμως πολλή ὑπομονή, διότι ὁ δρόμος εἶναι ἀνηφορικός καί ὀλισθηρός. Από τίς ἀναζητήσεις τῶν τελευταίων δεκαετιῶν μποροῦμε νά ἐπισημάνουμε συνοπτικά ὡς κοινῶς ἀποδεκτές ἀπό τίς θρησκεῖες τίς ἀκόλουθες ἀρχές καί ἀξίες:

Κοινή καταγωγή ὅλων τῶν ἀνθρώπων. Οἱ μονοθεϊστικές θρησκεῖες βεβαιώνουν ὅτι ὁ Θεός δημιούργησε τό πρῶτο ἀνθρώπινο ζεῦγος. Εἶναι γνωστοί οἱ στίχοι-κλειδιά τῆς Ἁγίας Γραφῆς: «Καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον· κατ᾽ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτοὺς». Ὅπως καί ἡ φράση τοῦ ἀποστόλου Παύλου: «Ἐποίησέ τε ἐξ ἑνὸς αἵματος πᾶν ἔθνος ἀνθρώπων (ὁ Θεός)».

Στό Κοράνιο διαβάζουμε: «Ὦ ἄνθρωποι! ἐπλάσαμεν ὑμᾶς ἄρσεν καὶ θῆλυ, κατατάξαντες ὑμᾶς ἀνὰ οἴκους καὶ φυλάς, ὅπως ἀναγνωρίζησθε μεταξὺ ὑμῶν. Ὁ ἱκανώτερος παρὰ τῷ Θεῷ εἶναι ὁ φοβούμενος τὸν Κύριον». Ἀναφορές πού στηρίζουν τή βεβαιότητα γιά κοινή καταγωγή τῆς ἀνθρωπότητος βρίσκουμε καί στίς θρησκεῖες πού κινοῦνται σέ μή θεϊστική γραμμή. Κάθε ἀνθρώπινο πρόσωπο, λοιπόν, ἀνεξαρτήτως φυλῆς, φύλου, χρώματος, γλώσσας, μορφώσεως, εἶναι προικισμένο μέ τήν ἀξιοπρέπεια τῆς θεϊκῆς του καταγωγῆς, μέσω τῆς σχέσεώς του, συνειδητῆς ἤ μή συνειδητῆς, μέ τόν Θεό.

Παναθρώπινες αξίες

Θεμελιώδης ἀρχή σέ ὅλες σχεδόν τίς ἀνεπτυγμένες θρησκεῖες εἶναι ὁ Χρυσός Κανόνας. Στό κλασικό ἰνδουιστικό βιβλίο Μαχαμπαράτα διαβάζουμε: «Αὐτή εἶναι ἡ σύνοψη τοῦ χρέους: Μήν κάνεις ποτέ στούς ἄλλους κάτι τό ὁποῖο θά σοῦ προξενοῦσε πόνο ἄν γινόταν σέ σένα». Ὅταν ὁ Κομφούκιος ρωτήθηκε, «Ὑπάρχει μιά λέξη ἡ ὁποία νά χρησιμεύει ὡς κανόνας πρακτικός γιά ὅλη τή ζωή;», ἀπάντησε: «Δέν εἶναι αὐτή ἡ λέξη ἡ ἀμοιβαιότητα; Λοιπόν, μήν κάνεις στούς ἄλλους ὅ,τι δέν θά ἤθελες νά κάνουν σέ σένα».

Ἀπό τήν ἐκτεταμένη ἱερή βουδδιστική γραμματεία, περιορίζομαι στή φράση τῆς Τριπίτακα: «Μιά κατάσταση, ἡ ὁποία δέν εἶναι εὐχάριστη σέ μένα, θά πρέπει νά εἶναι τό ἴδιο καί γιά τόν ἄλλον· καί μιά κατάσταση, ἡ ὁποία δέν εἶναι εὐχάριστη, χαροποιός σέ μένα, πῶς θά μποροῦσα νά τήν ἐπιβάλω στόν ἄλλο;». Στήν ἰουδαϊκή σκέψη ἐπαναλαμβάνεται συχνά ἡ ἀρχή «ὃ μισεῖς, μηδενὶ ποιήσῃς», ἤ μέ τά λόγια τοῦ μεγάλου ραββί Χιλέλ: «Μήν κάνεις στούς ἄλλους ὅ,τι δέν θά ἤθελες νά κάνουν αὐτοί σέ σένα».

Στό κήρυγμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ διατυπώνεται δυναμικά ὁ κανόνας μέ θετικό τρόπο: «Καθὼς θέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως». Ὁ ἰσλαμικός κόσμος υἱοθέτησε αὐτή τήν ἰδέα (περιορίζοντάς την συχνά στήν Οὔμα, τή μουσουλμανική κοινότητα). Στά ἀποφθέγματα πού ἀποδόθηκαν ἀργότερα στόν Μωάμεθ συναντοῦμε τό ἑξῆς: «Κανείς ἀπό σᾶς δέν εἶναι πιστός ἐφόσον δέν ἐπιθυμεῖ γιά τόν ἀδελφό του αὐτό τό ὁποῖο ἐπιθυμεῖ γιά τόν ἑαυτό του».

Γιά νά μή δημιουργοῦνται ὅμως ἀποσπασματικές ἐξιδανικευμένες εἰκόνες, πρέπει νά ποῦμε ὅτι στά διάφορα ἱερά κείμενα τῶν θρησκειῶν ὑπάρχουν καί φράσεις πού ὁδηγοῦν σέ διαφορετικές κατευθύνσεις.

Ου φονεύσεις 

Σεβασμός στή ζωή. Ὅλες οἱ θρησκεῖες ἀπαγορεύουν τόν φόνο. Ἰνδικές θρησκευτικές σχολές συνιστοῦν σεβασμό σέ κάθε μορφή ζωῆς καί τήν ἀποφυγή θανατώσεως τῶν ζώων. Στίς περί φόνου ἐντολές μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὅτι λανθάνει καί ἡ ἀπαγόρευση κάθε μορφῆς βασανισμοῦ. Ἐπίσης, ἡ τρομοκρατία καί ἡ βία στίς οἰκογενειακές, τίς ἐπαγγελματικές καί στίς διεθνεῖς σχέσεις. Τό θέμα πάντως τοῦ πολέμου –ἀμυντικοῦ ἤ ἐπιθετικοῦ– παραμένει πολύπλοκο καί διατυπώνονται θέσεις ἐκ διαμέτρου ἀντίθετες.

Θεμελειώδες αρετές

Ἡ δικαιοσύνη καί ἡ ἐντιμότητα ἀναγνωρίζονται ὡς θεμελιώδεις ἀρετές σέ πολλές θρησκεῖες (π.χ. στόν Κομφουκιανισμό ἡ δικαιοσύνη εἶναι μία ἀπό τίς τέσσερις σημαντικότερες· ὁ Μένκιος μάλιστα τήν ἀνύψωσε στό ὑψηλότερο ἐπίπεδο τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν). Καί στίς τρεῖς μονοθεϊστικές θρησκεῖες ἡ δικαιοσύνη θεωρεῖται βασικό χαρακτηριστικό τῶν ἀνθρώπων τοῦ Θεοῦ. Στήν ἔννοιά της συνυπάρχει ἡ σημασία τῆς ἐντιμότητος, τῆς θεοσέβειας, ἀκόμη καί τῆς ἁγιότητος. Διότι αὐτή φέρει τόν ἄνθρωπο πλησιέστερα στόν Θεό.

Ἡ γενική ἀρχή ἀποσαφηνίζεται εἰδικότερα στίς προστακτικές: «οὐ κλέψεις», μήν ἐκμεταλλεύεσαι, μή δωροδοκεῖς, μή στηρίζεις τή διαφθορά, μήν ἐξαπατᾶς. Τό χρέος τῆς δικαιοσύνης τονίζεται ἐπίμονα στήν Ἁγία Γραφή. «Ἀπὸ παντὸς ῥήματος ἀδίκου ἀποστήσῃ… οὐ δικαιώσεις τὸν ἀσεβῆ ἕνεκεν δώρων». Δίκαιος εἶναι αὐτός πού ἀνταποκρίνεται στό θεῖο θέλημα, στούς θείους κανόνες. Στήν Καινή Διαθήκη τίθεται πολύ ὑψηλότερα τό ἰδανικό τῆς δικαιοσύνης· «μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην». «Ἐὰν μὴ περισσεύσῃ ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλεῖον τῶν γραμματέων καὶ Φασισαίων, οὐ μὴ εἰσέλθητε εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν».

Στή μνημονευθεῖσα Διακήρυξη τοῦ Κοινοβουλίου τῶν Θρησκειῶν τοῦ Κόσμου προστέθηκε ἡ θέση –ὄχι χωρίς ἀντιρρήσεις– ὅτι κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά χρησιμοποιεῖ τήν κάθε εἴδους περιουσία του χωρίς ἐνδιαφέρον γιά τήν ἀνάγκη τῆς κοινωνίας καί ὁλόκληρου τοῦ πλανήτη. Ἡ περιουσία, μεγάλη ἤ μικρή, συνεπάγεται εὐθύνη – ἡ χρήση της πρέπει συγχρόνως νά ἐξυπηρετεῖ τό κοινό καλό.

Γενετήσιες σχέσεις 

Σέ ὅλες τίς θρησκεῖες ὑπάρχουν ἐντολές ἤ ἁπλές ὁδηγίες γιά τή συμπεριφορά τῶν φύλων μεταξύ τους, πού καθορίζουν τόν σεβασμό στίς γενετήσιες σχέσεις. Ἐδῶ ὅμως οἱ παραλλαγές εἶναι πολύ περισσότερες. Βασική πάντως παραμένει ἡ ἐντολή «μήν ἀσελγήσεις», μήν ἐκτραπεῖς σέ γενετήσια ἀνηθικότητα. Κατά βάση, οἱ ἐκπρόσωποι τῶν διαφόρων θρησκευτικῶν παραδόσεων συμφωνοῦν ὅτι κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά ὑποτιμᾶ τούς ἄλλους στίς γενετήσιες σχέσεις, νά τούς ὁδηγεῖ ἤ νά τούς κρατεῖ σέ σεξουαλική ἐξάρτηση. Ἡ ἔξαρση τῆς ἐκμεταλλεύσεως νεαρῶν γυναικῶν καί παιδιῶν, πού παρατηρεῖται στίς ἡμέρες μας, καταδικάζεται ὁμόφωνα.

Ευχή

Τά περισσότερα θρησκεύματα ἀναφέρονται στήν εἰρήνη, ὡς εὐχή, ὡς χρέος, ὡς σκοπό. Ὡς προσπάθεια χαλιναγωγήσεως τῆς ἐπιθετικότητος τοῦ ἀνθρώπου· ὡς τρόπο γιά τήν ἁρμονική συμβίωση μιᾶς κοινωνίας βάσει συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφορᾶς· καί ὡς ἐσωτερική εἰρήνη, μέ τήν κατασίγαση τῶν παθῶν, τοῦ φόβου, τῆς ἀγωνίας.

Στόν Βουδδισμό ἡ πρωταρχική ἐπιδίωξη τοῦ ἀνθρώπου, τό ὑπέρτατο ἀγαθό, ἡ «νιρβάνα» (τό σβήσιμο) παραφράζεται καί ὡς εἰρήνη. Στίς μονοθεϊστικές θρησκεῖες, ἡ εἰρήνη ἀφενός μέν θεωρεῖται δῶρο Θεοῦ καί καρπός τῆς ἐμπιστοσύνης σ᾽ Αὐτόν, ἀφετέρου ἔχει κοινωνικές καί ἱστορικές διαστάσεις. Γιά τήν ἐπικράτησή της ἀπαιτοῦνται καί οἱ προσπάθειες τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπιδίωξή μας πρέπει νά εἶναι μιά πολυδιάστατη εἰρήνη: μέ τόν Θεό, μέ τόν ἑαυτό μας, μέ τούς ἄλλους, μέ τήν κτίση ὁλόκληρη.

Διαφορετικές ερμηνείες 

Στό πρόβλημα τῆς φτώχειας ὑπάρχει μεγαλύτερη ἀπόκλιση ὡς πρός τίς ἑρμηνεῖες καί τή λύση. Πρωτοποριακές θρησκευτικές προσωπικότητες προτρέπουν στήν εὐσπλαχνία καί τήν καλοσύνη (Κομφούκιος, Λάο Τσέ, Ζωροάστρης, Βούδδας). Καί ὅλες οἱ θρησκεῖες, λίγο ἤ περισσότερο, ζητοῦν νά ἀνακουφίσουν τή φτώχεια, τονίζοντας τήν εὐσπλαχνία.

Θρησκευτικά συστήματα πού ξεκίνησαν ἀπό τήν ἰνδική χερσόνησο υἱοθέτησαν τήν ἄποψη ὅτι οἱ συνθῆκες ζωῆς εἶναι συσσώρευση τοῦ “κάρμα”, τῶν καλῶν ἤ κακῶν ἔργων τῶν προτέρων μορφῶν ζωῆς, τῶν μεταβιώσεων (“σαμσάρα”). Ἡ διέξοδος ἀπό τήν κατάσταση αὐτήν εἶναι δυνατή σέ μιά ἑπόμενη φάση ὑπάρξεως. Ἡ καλοσύνη πρός τούς ἐνδεεῖς ἐπαινεῖται καί ἐξασφαλίζει θετικό “κάρμα”.

Ὁ Βουδδισμός, υἱοθετώντας τίς περί “κάρμα” καί “σαμσάρα” ἀρχές, πρότεινε ὡς οὐσιαστική λύση, ὡς ἰδανικό τοῦ τελείου ἀνθρώπου, τοῦ βουδδιστῆ μοναχοῦ, τήν ἀπόλυτη φτώχεια. Συγχρόνως ἔλαβε πρόνοια γιά τή συντήρηση τῶν μοναχῶν προβάλλοντας ὡς βασική ἀρετή τῶν λαϊκῶν τήν εὐσπλαχνία (τή “μέτα”) πρός ὅσους βρίσκονται σέ ἔνδεια ἤ ἄλλη ἀνάγκη καί καταδικάζοντας τήν πλεονεξία καί τή χλιδή.

Ἡ ἰσραηλιτική σκέψη ὑπογράμμισε τό καθῆκον τῆς ἐλεημοσύνης, συνδέοντάς το συχνά μέ τό θέμα τῆς δικαιοσύνης. Στόν μεταγενέστερο Ἰουδαϊσμό ἡ φτώχεια θεωρήθηκε ἡ μεγαλύτερη κακοτυχία καί ἡ παραδοσιακή ἀρχή τῆς ἐλεημοσύνης μεταλλάχθηκε σέ φιλάνθρωπο δανεισμό.

Κεντρική θέση κατέχουν ἡ δικαιοσύνη καί ἡ ἐλεημοσύνη καί στό Ἰσλάμ. Ἕνα ἀπό τά πέντε βασικά καθήκοντα τοῦ μουσουλμάνου εἶναι ἡ «ζακάτ» (ἐλεημοσύνη). Ἡ καθιερωμένη “ζακάτ” ἀνέρχεται στό 2,5% τῶν οἰκονομιῶν τοῦ πιστοῦ καί εἶναι ἕνα εἶδος φόρου κοινωνικῆς πρόνοιας.

Ὁ κατεξοχήν πάντως ὑπερασπιστής τῶν φτωχῶν ἀναδείχθηκε ὁ Ἰησοῦς Χριστός μέ τή ζωή καί τή διδασκαλία Του. Ὑπογράμμισε τήν ἀξιοπρέπεια τοῦ φτωχοῦ, τήν ἀξία του ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, στηλίτευσε τήν ἀσπλαχνία τῶν πλουσίων, ὕμνησε τή δικαιοσύνη, ἀποκάλυψε τήν ἀγάπη καί ἐπέμεινε σ᾽ αὐτήν.

Η μέγιστη των αξιών

Ὡς κορύφωμα τῆς προσφορᾶς στήν κλίμακα τῶν ἀξιῶν θεωρεῖται ἡ ἀγάπη. Ὁ Χριστιανισμός μέ τρόπο μοναδικό τόνισε τίς πανανθρώπινες διαστάσεις τῆς ἀγάπης. Ἀποσαφήνισε μέ τό δυνατότερο φῶς τήν πολυεδρική ἔννοια καί σημασία της. Τήν ἐπεξέτεινε πέρα ἀπό κάθε ὅριο, φυλετικό, θρησκευτικό, κοινωνικό. Τήν κατέστησε δύναμη οἰκουμενική, πού ἀγκαλιάζει καί μεταμορφώνει τά πάντα. Τήν ταύτισε μέ τήν ὑπέρτατη πραγματικότητα, μέ τόν Θεό. «Ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστί, καὶ ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ». Ἐνέπνευσε μέ μοναδικό τρόπο τή βίωση καί τήν ἄσκησή της.

Στίς ἡμέρες μας παρατηρεῖται ἡ τάση νά ἑρμηνεύονται ὑπό τό φῶς τῆς ἀγάπης καί ἄλλες θεμελιακές ἀρχές πού κατά καιρούς ἔχουν ὑποστηρίξει ἄλλες θρησκεῖες (ὅπως λ.χ. ἡ βουδδιστική “μέτα”). Τό γεγονός ὅτι, ἀκολουθώντας ἄλλα, δύσβατα θρησκευτικά μονοπάτια, πολλοί φθάνουν νά ἀποδεχθοῦν ὡς κορύφωμα τήν ἀξία τῆς ἀγάπης, εἶναι ἀσφαλῶς ἐνθαρρυντικό.