“Καταστροφές και Θρίαμβοι”: Ένας αντίλογος – Περίοδος 1950-1974 Β’

Στο προηγούμενο άρθρο σχολίασα το σκέλος του 5ου επεισοδίου της σειράς “Καταστροφές και Θρίαμβοι”, που αφορούσε την οικονομία της περιόδου. Στο παρόν άρθρο θα σχολιάσω τα άλλα δύο πεδία του επεισοδίου, το κοινωνικό-πολιτισμικό και το πολιτικό. Στο πλαίσιο της θεώρησης του μοντέλου της αστικοποίησης της υπό εξέταση περιόδου, περιγράφεται στο 5ο επεισόδιο μια υπαρκτή τάση μερίδας κυρίως των μεσαίων στρωμάτων της Αθήνας, όπου υποχωρούν παραδοσιακές συλλογικές κουλτούρες και αφηγήματα, υπέρ της αίσθησης της ατομικότητας.

Είναι ενδιαφέρον ότι από τη γενική θεώρηση της σειράς αγνοείται παντελώς η πολιτιστική πορεία, τα διανοητικά ρεύματα, η πνευματική κίνηση του Eλληνισμού των τελευταίων 200 χρόνων. Ούτε ο πολύ ενδιαφέρων 19ος αιώνας, ούτε η εκπληκτική Γενιά του 30, ούτε η πολιτιστική έκρηξη της δεκαετίας του ’60 συναντούν οποιαδήποτε αναφορά στη σειρά. Ποίηση, πεζογραφία, ζωγραφική, μουσική-τραγούδι, θέατρο, κινηματογράφος, φιλοσοφία, επιστήμες, η εγχώρια διανοητική παραγωγή και ο διάλογός της με τα διεθνή ρεύματα.

Δεν εξαφανίζεται από την εξιστόρηση μόνον η εμβληματική φιγούρα του Μίκη Θεοδωράκη, η παρέμβαση του οποίου εκείνη την περίοδο είναι καταλυτική και σε μαζικό επίπεδο, αλλά το σύνολο της πνευματικής δημιουργίας. Ενώ δεν γίνεται καθόλου λόγος για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου το 1964, που συνδέεται ως κλίμα με τα ανωτέρω. Η γνώμη μου είναι ότι αυτή η προσέγγιση-διάθεση αντανακλά την αποεθνικοποιημένη γραμμή της σημερινής ελίτ που ακολουθεί ο παρουσιαστής της σειράς.

Επιπλέον απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στη μαζική εξωτερική μετανάστευση μεγάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού της χώρας, στους σημαντικούς εργατικούς (όπως οικοδόμοι, 115 ΣΕΟ κα) και αγροτικούς αγώνες της δεκαετίας του ’60, αλλά και στο άνθος του λαϊκού κινήματος της εποχής, του πραγματικά πρωτοπόρου προδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Λέξεις-φράσεις, που αντιστοιχούν σε κινήματα ή οργανώσεις και σημάδεψαν τις ενεργές συνειδήσεις των νέων-κυρίως- ανθρώπων της εποχής, όπως το κίνημα του “15% για την Παιδεία”, Λαμπράκηδες, ΕΔΗΝ, δεν ακούγονται στην εξιστόρηση (για μια πολύ καλή παρουσίαση της ατμόσφαιρας της ελληνικής δεκαετίας του ’60 και του συντονισμού της με τις διεθνείς τάσεις βλ. Γιώργος Καραμπελιάς, “Από τη γενιά του ’30 στη γενιά του ’60”, στο βιβλίο του, “1922 : Δοκίμιο για τη νεοελληνική ιδεολογία” (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002).

Ωραιοποίηση του αμερικανικού παράγοντα

Κεντρική ιδέα του επεισοδίου είναι ότι η χώρα βρίσκεται σε μια γενική πορεία εκδημοκρατισμού από τις αρχές της δεκαετίας του ’50. Τα πισωγυρίσματα οφείλονται κατά την αφήγηση στο γεγονός ότι μειώνεται προοπτικά η παρέμβαση του αμερικανικού παράγοντα στους κρατικούς θεσμούς, αντανακλώντας την αντίστοιχη μείωση στο επίπεδο της οικονομίας (σχέδιο Μάρσαλ) και επικρατούν οι παλιές πολιτικές συνήθειες του διχασμού και μια “συντεχνιακή λογική” των αντικομμουνιστικών κρατικών μηχανισμών, αυτονομημένων από την αμερικανική επιρροή.

Πρόκειται για μια ωραιοποιημένη εικόνα της παρουσίας του αμερικανικού παράγοντα κατά την περίοδο 1950-1974 που δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Η αφήγηση προφανώς δια της αποσιώπησης, θεωρεί ότι μαζί με την ολοκλήρωση του Σχεδίου Μάρσαλ (1948), έγινε άρση του Δόγματος Τρούμαν (1947). Το επεισόδιο δεν αναφέρεται στην ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ (1952), ενώ βλέπει μόνο το φιλελεύθερο-προοδευτικό πρόσωπο των ΗΠΑ. Η Αμερική όμως είναι πληθυντική.

Και η κυρίαρχη εκδοχή, ιδίως στην Ελλάδα την υπό εξέταση περίοδο, είναι εκείνη των σκληρών μηχανισμών του Ψυχρού Πολέμου, των παρακρατικών δικτύων τύπου Gladio, στην Ελλάδα με την κωδική ονομασία “Κόκκινη Προβιά”. Αυτήν την παραδοχή, ως έκφραση της αμερικανικής πληθυντικότητας στις δοσμένες συνθήκες, έκανε για παράδειγμα ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον στην ομιλία του, κατά την επίσημη επίσκεψή του στην Ελλάδα τον Νοέμβριο του 1999, για την περίοδο της δικτατορίας και η οποία έχει καταγραφεί στη συλλογική μνήμη ως “συγγνώμη” (για μια συνολική εκτίμηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, βλ. Πέρι Άντερσον, “Η αμερικάνικη εξωτερική πολιτική και οι διανοητές της ” Τόπος, 2017).

Στο πλαίσιο αυτό δεν υπάρχει καμία αναφορά στην εκπομπή στο κομβικό θέμα της δεκαετίας του ’50, που συντάραξε και κινητοποίησε την ελληνική κοινωνία και που ήταν ο αγώνας στην Κύπρο για την αυτοδιάθεση-ένωσή της με την Ελλάδα. Καμία αναφορά στο διωγμό των Ελλήνων από την Κωνσταντινούπολη (1955), την Ίμβρο και την Τένεδο (1964). Καμία αναφορά για τις συνεχιζόμενες μετεμφυλιακές εκτελέσεις μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’50. Για το θέμα αυτό και τη σύνδεσή του με το κλίμα των διεθνοπολιτικών σχέσεων εκείνης της περιόδου βλ. τον πρόλογο του Σπύρου Σακελλαρόπουλου, στο Γρηγόρης Σακελλαρόπουλος-Σπύρος Σακελλαρόπουλος (επιμ.), “Έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα” (Τόπος, 2016).

Καμία αναφορά δεν γίνεται για την επιλογή του Καραμανλή στη διαδοχή του Παπάγου το 1955, καμία αναφορά για τη συγκρότηση-λειτουργία του ΙΔΕΑ και της ΕΕΝΑ στο στρατό, για το τριφασικό εκλογικό σύστημα των εκλογών του 1956, για το πώς συγκροτήθηκε η Ένωση Κέντρου το 1961, για το “σχέδιο Περικλής” και τις εκλογές βίας και νοθείας του 1961, για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963, τη δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα το 1965. Μόνο γενικόλογες αναφορές περί αμφισβήτησης εκλογικών αποτελεσμάτων (!), για παρακρατική δραστηριότητα και παρεμβάσεις παλατιού. Το ποιος ποιόν, δεν υπάρχει στην αφήγηση. Λέξεις και ακούσματα που συγκλόνισαν τη δεκαετία του ’60 προδικτατορικά, όπως “Ανένδοτος Αγώνας” και “1-1-4” δεν υπάρχουν στο επεισόδιο.

Ελάχιστες αναφορές στον Γεώργιο Παπανδρέου

Στην παρουσίαση της ανατροπής της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου τον Ιούλιο του 1965, δεν αναφέρεται η Αποστασία ομάδας βουλευτών από την Ένωση Κέντρου, ούτε για ποιους λόγους έγινε. Επίσης δεν αναφέρεται καθόλου η μορφοποίηση και άνοδος του πολιτικού ρεύματος της προδικτατορικής Κεντροαριστεράς υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου που ουσιαστικά αποτελεί την έκφραση της πλατιάς Αντιδεξιάς ενότητας, από το βενιζελογενές Κέντρο (δεν υπάρχει σχέση συνέχειας μεταξύ του μετά το “22” βενιζελισμού και της μεταπολεμικής Δεξιάς, όπως υπονοείται τόσο στο τέλος του 3ου επεισοδίου, στο 4ο όσο και στο 5ο επεισόδιο) μέχρι την Άκρα Αριστερά και η οποία τελικά θα έρθει στην εξουσία το 1981 και που ουσιαστικά συγκροτεί την τρίτη διαιρετική τομή του 20ου αιώνα, εκείνη της Δεξιάς-Αντιδεξιάς.

Άλλωστε τα τρία βασικά συνθήματα της προδικτατορικής Κεντροαριστεράς, θέτουν τις κύριες αντιθέσεις της εποχής. «Ο λαός κυρίαρχος» (απέναντι στον Θρόνο), «Ο στρατός στο έθνος» (πολιτικός έλεγχος των ενόπλων δυνάμεων), «Η Ελλάδα στους Έλληνες» (απέναντι στις παρεμβάσεις του ξένου-αμερικανικού-παράγοντα). Αυτές οι αναφορές δεν υπάρχουν στο επεισόδιο. Δεν αναφέρεται επίσης καμία εμπλοκή του αμερικανικού παράγοντα στην επιβολή και παραμονή για επτά χρόνια- της δικτατορίας του 1967, η οποία αποδίδεται στην ανωριμότητα του πολιτικού συστήματος γενικώς, που αδυνατούσε να οδηγήσει στην ομαλοποίηση της πολιτικής κατάστασης.

Με την παρουσίαση αυτή, πέραν της αφαίρεσης από το κάδρο των ευθυνών του ρόλου του διεθνούς παράγοντα, αποκρύπτονται ουσιαστικά κατά πρώτον οι συγκεκριμένοι υπαίτιοι πολιτικοί παράγοντες και μηχανισμοί γι’ αυτήν την κατάσταση της προδικτατορικής πολιτικής ανωμαλίας και κατά δεύτερον ότι η χώρα τελικά βάδιζε σε εκλογές που είχαν προκηρυχθεί για τις 28-5-1967 (που αναφέρεται μεν αλλά χωρίς να συνδέεται αιτιωδώς με το πραξικόπημα) κατόπιν συμφωνίας Παναγιώτη Κανελλόπουλου και Γεωργίου Παπανδρέου.

Γι’ αυτό και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος είναι ο πρωθυπουργός που ανατρέπει η Χούντα. Και προς αποτροπή της έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας και της μετά βεβαιότητας αναμενόμενης σαρωτικής νίκης της Ένωσης Κέντρου, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν τόσο για την εσωτερική πολιτική της χώρας, όσο και για την εξωτερική (Κυπριακό), έλαβε χώρα το απριλιανό πραξικόπημα.

Οι αναφορές στον Γεώργιο Παπανδρέου είναι ελάχιστες, για ένα πρόσωπο που η κηδεία του (Νοέμβριος 1968), η οποία δεν αναφέρεται στο επεισόδιο, αλλά και το μνημόσυνο κατά την πέμπτη επέτειο από το θάνατό του (1973), που αναφέρεται προκάλεσαν παλλαϊκές μαζικές αντιδικτατορικές διαδηλώσεις. Δεν γίνεται καμία αναφορά στις αντιδικτατορικές οργανώσεις, που δραστηριοποιούνταν στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό, ούτε στις δίκες στα στρατοδικεία των αγωνιστών κατά της δικτατορίας και από αντιδικτατορικές ενέργειες αναφέρεται μόνον η εξέγερση του Πολυτεχνείου.

Το τέλος του “Καταστροφές και Θρίαμβοι”

Τέλος για την Κυπριακή τραγωδία του 1974, ουδόλως και πάλι αναφέρεται η εμπλοκή του αμερικανικού παράγοντα. Η επιλογή αποσιώπησης από την εκπομπή της παρουσίας και δράσης του αμερικανικού παράγοντα στην προδικτατορική και δικτατορική περίοδο, αφήνει έτσι ανερμήνευτο το πλατύ αίσθημα αντιαμερικανισμού που ηγεμόνευσε στην ελληνική κοινωνία για δεκαετίες και το οποίο επίσης αποσιωπάται (για το ζήτημα αυτό, βλ. Ζηνοβία Λιαλιούτη, “Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα” 1947-1989, Ασίνη, 2016).

Η διαχείριση της στιγμής της Μεταπολίτευσης από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή αποδίδεται αρκετά εύστοχα κατά τη γνώμη μου. Η δική μου προσέγγιση στο θέμα περιλαμβάνεται στο άρθρο μου “Τι μας κληροδοτούν τα 47 χρόνια από την Μεταπολίτευση”. Υπάρχει όμως μια πολύ σημαντική παράλειψη. Το επεισόδιο δεν αναφέρεται στην τραγωδία της Κύπρου, την περίοδο 24 Ιουλίου-14 Αυγούστου 1974, απ’ όταν αναλαμβάνει ο Κωνσταντίνος Καραμανλής Πρωθυπουργός. Για το θέμα αυτό βλέπε το άρθρο του Βασίλη Φούσκα “Ποιος δικαιούται τον τίτλο του Εθνάρχη;- Το βιβλίο του Παπαχελά”. Η σειρά κινείται στη γραμμή της ρευστοποίησης της μνήμης ή και της απώλειάς της, της αλλοίωσης και τσιμεντοποίησής της.