Ποιος κρατάει τα κλειδιά του Αιγαίου;

Ο χώρος του Αιγαίου κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους, πέρασε στο Βυζάντιο και στη συνέχεια κατακερματίστηκε από τους Βενετούς και τις δυνάμεις της Δ’ Σταυροφορίας. Τούτη η χαοτική διάσπαση δεν κράτησε πολύ, καθώς οι Οθωμανοί Τούρκοι αργά αλλά σταθερά κατέκτησαν όλες τις ιταλικές κτήσεις (Εύβοια 1470, Ρόδος 1522, Χϊος 1566, Κρήτη 1669 κλπ). Τούτη η ομοιομορφία “έσπασε” με την Ελληνική επανάσταση και την δημιουργία ανεξάρτητου κράτους στην Πελοπόννησο, την Στερεά και τις Κυκλάδες.

Οι Έλληνες ήταν αναγκασμένοι να διεκδικήσουν την εθνική τους ολοκλήρωση βήμα προς βήμα, ξεκινώντας από ένα μικρό και ασθενές κράτος. Για πρώτη φορά μετά από πολλούς αιώνες, ο ενιαίος συγκοινωνιακά, οικονομικά και γεωφυσικά χώρος του Αιγαίου διαλύθηκε. Αυτό προκάλεσε αναταραχή στο διεθνές σύστημα της εποχής, καθώς το Αιγαίο αποτελούσε τμήμα του θαλασσίου συστήματος Μεσογείου και Ευξείνου Πόντου, με τα άλλα τρία σκέλη να είναι ο Ελλήσποντος (Δαρδανέλια), η Προποντίδα (Μαρμαράς) και ο Βόσπορος.

Η μεγάλη Βρετανία ειδικά, εξαρτιόταν από την οθωμανική κατοχή των Στενών ώστε να παρεμποδίσει την κάθοδο της Ρωσίας στις “θερμές θάλασσες”. Το δόγμα περί εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ερχόταν σε αντίθεση με την ελληνική Μεγάλη Ιδέα. Για αυτό άλλωστε παλιότερα σχέδια διαμελισμού της Οθωμανικής αυτοκρατοράις, όπως το “ελληνικό σχέδιο” της Μεγάλης Αικατερίνης (τέλη 18ου αι.) και το σχέδιο του Γάλλου πρωθυπουργού Πολινιάκ (1829), προέβλεπαν μία Ελληνική αυτοκρατορία με έδρα την Κωνσταντινούπολη, κυρίαρχο και των δύο πλευρών της θάλασσας. Το 1820, σε υπόμνημά του προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος προέβλεπε ως αναπόφευκτη την πτώση των Τούρκων, και πρότεινε ένα νέο Ελληνικό κράτος στα Βαλκάνια και την Μικρά Ασία το οποίο θα αναλάμβανε την ανάσχεση της ρωσικής επέκτασης προς την Μεσόγειο.

Το όνειρο της ελληνικής Αιγηίδος

Με τον Α’ Βαλκανικό πόλεμο (1912-13), οι άθλοι του Βασιλικού Ναυτικού υπό το θωρηκτό “Αβέρωφ” οδήγησαν στις νικηφόρες ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου και την απελευθέρωση όλων σχεδόν των νησιών του Αιγαίου. Η πολιορκία των Στενών του Ελλησπόντου (που είχαν επιχειρήσει το 1911-12 οι Ιταλοί και θα επαναλάμβαναν ατυχώς το 1915 οι Αγγλογάλλοι) απειλούσε την ίδια την Κωνσταντινούπολη, ενώ οι Οθωμανοί αμέσως σκέφθηκαν πως τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σάμος κλπ) θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως εφαλτήρια μεταγενέστερης ελληνικής επέκτασης στην Μικρά Ασία.

Για αυτό, και μετά το τέλος των Βαλκανικών πόλεμων, οι Τούρκοι αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την μεταβίβαση των νησιών στην Ελλάδα και ξεκίνησαν πρόγραμμα ναυτικών εξοπλισμών για να ανατρέψουν την ελληνική θαλάσσια κυριαρχία. Τους πρόλαβε όμως ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος.

Πρέπει να θυμόμαστε, βέβαια, ότι η δυτική μικρασιατική ακτή του Αιγαίου εξακολουθούσε να κατοικείται σε μεγάλο βαθμό από Έλληνες, ενώ ανθούσαν πόλεις όπως η Σμύρνη και το Αϊβαλί. Εκτός από εθνολογικά και ιστορικά επιχειρήματα, οι Έλληνες επικαλούνταν και την βοήθεια της γεωγραφίας για τις διεκδικήσεις τους. Πολύ χρήσιμη στάθηκε η έννοια της “Αιγηίδος”, όρου του Γερμανού επιστήμονα Alfred Philippson, ο οποίος τόνισε το γεωλογικό και περιβαλλοντικό συνεχές μεταξύ των δύο ακτών του Αιγαίου.

Σε βιβλία της εποχής, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου θεωρούνταν κομμάτι της “Νησιωτικής Μικράς Ασίας”. Όταν, μετά τον Μεγάλο Πόλεμο, ήρθε η ώρα της Συνθήκης των Σεβρών, η ελληνική διπλωματική αντιπροσωπεία χρησιμοποίησε το γεωγραφικό αυτό σχήμα προς όφελός της. Επειδή ο ελληνικός πληθυσμός δεν αποτελούσε την πλειονότητα στην όλη περιφέρεια της Σμύρνης, προστέθηκε στους σχετικούς πίνακες ο πληθυσμός των παραπλήσιων νησιών (Λέσβος, Χίος), καθώς θεωρήθηκε πως τα νησιά ήταν ηπειρωτική προέκταση της Μικράς Ασίας, ενώ ήταν και οικονομικά συνδεδεμένα με την απέναντι ακτή.

Το Αιγαίο σε θέση άμυνας

Τι ειρωνεία! Τότε η Ελλάδα ήταν αναθεωρητική δύναμη, και η Τουρκία προσπαθούσε να διατηρήσει τα κεκτημένα (status quo). Αργότερα, με την ήττα στην Μικρασιατική εκστρατεία, την κατάπτωση της Μεγάλης Ιδέας, των ξεριζωμό του Ελληνισμού από την Ιωνία και εσχάτως την κατεχόμενη Κύπρο, οι ρόλοι άλλαξαν. Χρησιμοποιώντας το αυτό γεωλογικό επιχείρημα, πως οι νήσοι του ανατολικού Αιγαίου είναι γεωλογικές προεκτάσεις της μικρασιατικής υφαλοκρηπίδας, από την δεκαετία του 1970 και ύστερα η Τουρκία προσπάθησε να θεμελιώσει κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο, με στόχο την διχοτόμηση της ελληνικής θάλασσας.

Από την άλλη, την θέση κυματοθραύστη έναντι της ρωσικής κυριαρχίας στον Εύξεινο Πόντο, που κάλυπτε το Οθωμανικό κράτος και που ευελπιστούσε να υποκαταστήσει η Ελληνική αυτοκρατορία του Μαυροκορδάτου, καλύπτει η νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ. Από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και έπειτα οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αντικαταστήσει την Βρετανία ως ωκεάνια ναυτική δύναμη. Η απολύτως κομβική θέση του συστήματος Αιγαίο-Στενά, μαζί με τις δύσκολες σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας, καθιστούν τόσο σοβαρά ζητήματα όπως το εύρος των χωρικών υδάτων, η χάραξη ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας, οι τουρκικές απαιτήσεις για αποστρατικοποίηση κλπ. Η ιστορική ατυχία του Ελληνισμού, να μην μπορέσει να ενώσει τις δύο ακτές του αρχαίου ελληνικού κόσμου, άφησε την γεωγραφία του Αιγαίου μετέωρη.

Είναι εύστοχη η παρομοίωση του Δημήτρη Σταθακόπουλου, που δείχνει την Ελλάδα και την Τουρκία ως τα δύο μισά μίας κλειδαριάς: “Ο μηχανισμός της κλειδαριάς είναι η Τουρκία. Ο αφαλός της κλειδαριάς, η Ελλάδα/ Κύπρος. Το ένα δεν λειτουργεί χωρίς το άλλο” [1]. Όσο όμως η Τουρκία συνεχίζει την επεκτατική και αναθεωρητική πολιτική της, η αντίφαση δεν μπορεί να αρθεί, ούτε το Αιγαίο να βρει την φυσική του ενότητα. Πρόκληση λοιπόν και καθήκον την ελληνικής άμυνας είναι να εξουδετερώσει τις αδυναμίες αυτής ακριβώς της εκκρεμότητας. Η γεωγραφία προκαθορίζει πολλά στην διεθνή πολιτική, αλλά εν τέλει η ανθρώπινη προσαρμογή σε αυτήν είναι που κινεί την ιστορία

Παραπομπές

[1] “Βίλνιους-Νέα Υόρκη-Θεσσαλονίκη και πολύ μακριά η Χάγη;”, Δικηγορική Επικαιρότητα, τ. 158, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2023, σελ. 36.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

– Ιωάννης Κωτούλας, Ιστορία της Ελληνικής Γεωπολιτικής
– Σπύρος Πλουμίδης, Μυστήρια της Αιγηίδος
– Άγγελος Συρίγος, Ελληνοτουρκικές σχέσεις
– Γεώργιος Κ. Θεοδωρίδης, Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η δράση του: Από την Ανατολή στη Δύση και από τη Δύση στην Επανάσταση (1791-1821), διδακτορική διατριβή, Πάντειο, Αθήνα 1998.