Ο άνθρωπος, ο κίνδυνος και ο γκρίζος παπαγάλος

Η πανδημία έκανε όλες τις κυβερνήσεις να παλεύουν να εκμηδενίσουν τον κίνδυνο και να καθησυχάσουν τον μέσο άνθρωπο. Όμως ο μέσος άνθρωπος είναι παράξενο πλάσμα. Έχει μια εγγενή τάση φυγής προ του μεγάλου κινδύνου, ενώ ταυτόχρονα αποδέχεται αυτομάτως ή από επιλογή πολλά ρίσκα. Για παράδειγμα, όταν πρωτο-επιβλήθηκαν οι ζώνες ασφαλείας στις ΗΠΑ, όλοι περίμεναν να μειωθούν κάθετα οι θάνατοι στα τροχαία. Κάτι που δεν συνέβη. Ο άνθρωπος, αισθανόμενος πιο ασφαλής με τη ζώνη, άρχισε να τρέχει περισσότερο.

Ήταν σαν να λειτούργησε ένα είδος ψυχικού “θερμοστάτη”, ή “μέσου όρου αποδοχής ρίσκου”, όπου μόλις κάτι μείωσε τις πιθανότητες να συμβεί το κακό, ο άνθρωπος αύξησε μια άλλη παράμετρο ώστε να φέρει τελικά τα επίπεδα κινδύνου “στα ίσα του”. Το ίδιο παρατηρείται σήμερα και με τους εμβολιασμένους, που επειδή έκαναν το εμβόλιο και ενώ γνωρίζουν ότι μπορεί να κολλήσουν, ή και να νοσήσουν βαριά αν είναι ευάλωτοι, παίρνουν λιγότερα προστατευτικά μέτρα και αυξάνουν τις πιθανότητες να τους μεταδοθεί ο ιός.

Είναι παραλογισμός το να “τεντώνουμε το σκοινί” όταν νιώθουμε “υπερβολικά ασφαλείς”, ή μήπως είναι κατάλοιπο από την εξελικτική πορεία του εγκεφάλου μας; Οι ειδικοί εκτιμούν ότι με εξαίρεση μια μειοψηφία πραγματικά ερωτευμένη με τον κίνδυνο, οι περισσότεροι άνθρωποι ρισκάρουν γιατί απλά δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Αν ο homo sapiens δεν έπαιρνε ρίσκο να βγει για κυνήγι ή να μεταναστεύσει, θα πέθαινε από την πείνα. Οπότε το ρίσκο εγγράφηκε ως παράγων επιβίωσης.

Προσαρμογή και πρόσβαση

Ο κοινωνικός ψυχολόγος Πήτερ Μαρς στις διαλέξεις του τόνιζε ότι, όσο και αν αλλάζει η κοινωνία, ο άνθρωπος, εξακολουθεί να έχει στον εγκέφαλό του τα πρωτόγονα στοιχεία που τον οδήγησαν στην επιβίωση πριν από δεκάδες χιλιάδες χρόνια και δεν τα εγκαταλείπει εύκολα. Αυτό το πρωτόγονο δίκτυο επιβίωσης όχι μόνον είναι βαθιά χαραγμένο στο μυαλό μας ό,τι κι αν κάνουμε, αλλά «ίσως να μην είναι συμβατό με την πολιτιστική κουλτούρα αποφυγής του κινδύνου της σύγχρονης κοινωνίας» έλεγε (πέθανε προ πενταετίας).

Όπως τόνιζε, η τάση να εκμηδενίσουμε όλους τους κινδύνους, εκτός από μάταιη, συχνά συγκρούεται και με τη μάχη της επιβίωσης. Έρευνα του πανεπιστημίου McMaster κατέγραψε ότι δεν δείχνουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια “ανοχή” ή “αποδοχή” του ρίσκου όταν φθάνουν στο σημείο να επιλέξουν μεταξύ ενδεχομένων κινδύνων σε μια ενέργειά τους. H ίδια έρευνα δεν δέχεται ότι πρέπει “να βάζουμε στο ίδιο τσουβάλι” την απερισκεψία του άμυαλου με την συνειδητή αποδοχή του ρίσκου, ή με την νοοτροπία “το αύριο είναι άλλη υπόθεση”, καθώς πρόκειται για τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις.

Κάθε άλμα στην πορεία μας από τα σπήλαια μέχρι τα ρετιρέ, είχε τα ρίσκα του. Ο πεζός του 1900 τρόμαζε με το ΙΧ που έτρεχε ιλιγγιωδώς με 30 χλμ. την ώρα! Όμως, όταν το ΙΧ έγινε πιο λαϊκό είδος, ο κόσμος προσαρμόστηκε στους κινδύνους των υψηλών ταχυτήτων και τώρα αν οδηγείς με 40 χλμ. σε εθνική οδό, παίρνεις κλήση. Η ευκολία, αλλά και η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτήν, αναπληρώνει τον κίνδυνο και ας σκοτώνονται εκατοντάδες με το όχημά τους.

Ενώ δε είναι αποδεδειγμένο ότι ο άνθρωπος έχει περισσότερες πιθανότητες να σκοτωθεί με το ΙΧ του παρά σε ένα αεροπλάνο, κανείς δεν μπαίνει στο ΙΧ με επιφυλάξεις, ενώ το 90% μπαίνει στο αεροσκάφος με έγνοια. Ο λόγος είναι ότι ο οδηγός του ΙΧ κρατάει το τιμόνι και ξέρει την κατάσταση του αυτοκινήτου (άρα θεωρεί ότι έχει τον έλεγχο), ενώ στο αεροπλάνο πρέπει να εμπιστευθεί τη ζωή του σε κάποιον άλλο. Επίσης, είναι θέμα ανάγκης και εξοικείωσης: το δίτροχο ή το τετράτροχο είναι κομμάτια της ρουτίνας, σχεδόν αναγκαία στους περισσότερους για την επιβίωση, ενώ το αεροπλάνο όχι.

Τα “πράσινα” πυρηνικά

Υπάρχουν και πιο ακραίες ανθρώπινες ενέργειες που αποδεικνύουν την προσαρμογή και την ανοχή ακόμα και του υπέρτατου κινδύνου, όπως οι πόλεμοι και τα πυρηνικά. Ο οπλίτης λέει “θα ρισκάρω να σκοτωθώ για να ζήσω καλύτερα”. Οι πόλεμοι είναι παράλογοι, αλλά δεν εξαλείφονται. Τα πυρηνικά οπλοστάσια είναι η κορωνίδα της ματαιότητας. Όμως, αυτό  δεν σταματά ούτε τις μεγάλες δυνάμεις να διαθέτουν πυρηνικά, ούτε τις μέτριες να προσπαθούν να τα αποκτήσουν.

Είναι το αποδεκτό ρίσκο, όταν ζυγίζεται με την απαράδεκτη αδυναμία έναντι του εχθρού. Την αποδέχονται πάνω από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη, δηλαδή όσοι πολίτες συμφωνούν με την λογική της κυβέρνησής τους ότι “χωρίς την απειλή των πυρηνικών, θα μας κατασπαράξουν οι ισχυρότεροι”. Και τα πυρηνικά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας που θεωρούνταν κατάρα πριν από 40 χρόνια, σήμερα θεωρούνται από πολλούς “πράσινη ενέργεια” και απαραίτητα.

Η Γερμανία έκλεισε τα πυρηνικά της μετά το ατύχημα στην Φουκοσίμα, αλλά η Γαλλία έχει 56 σε ισάριθμους νομούς με εκατομμύρια κατοίκους. Τις τελευταίες δεκαετίες εκδίδονται καθημερινά καινούργιοι νόμοι ή ντιρεκτίβες για τήρηση προδιαγραφών, με στόχο την εξασφάλιση των πολιτών από τέτοιες επικίνδυνες δραστηριότητες. Η κουλτούρα της επίβλεψης όμως δεν απέτρεψε την Φουκοσίμα.

Και ενώ το ρίσκο της πυρηνικής ενέργειας λαμβάνεται για το καλό μας, όλοι ξέρουν ότι το όφελος αυτό είναι μακροπρόθεσμο (ρύποι κ.λπ.). Άμεσα παραμένει το ζήτημα της οικονομικής κρίσης των περιοχών (ή και ολόκληρων κρατών όπως η Ελλάδα) που χρειάζονται καύσιμα πιο βλαβερά για την ατμόσφαιρα. Η στέρηση από αυτά προκαλεί οικονομική κρίση κι αυτή με τη σειρά της επιφέρει επιδείνωση στους δείκτες υγείας. Οι κίνδυνοι δεν είναι πάντα μακρινοί: Στην Ελλάδα μέχρι στιγμής έχουν καεί 100 άνθρωποι στην προσπάθειά τους να ζεσταθούν φθηνά, δηλαδή χάνεται ένας άνθρωπος την ημέρα.

“Σε μένα θα τύχει;”

Στην ατομική χαλαρή συμπεριφορά, εκτός από οικονομικούς παράγοντες, συμβάλλει και η πεποίθηση ότι “δεν θα τύχει σε εμένα”.  Έρευνες δείχνουν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων, ενώ αποδέχεται την ύπαρξη πολλών κινδύνων, πιστεύει ότι αυτοί δεν θα τους αντιμετωπίσουν. Η πεποίθηση ότι το κακό αφορά πάντα σε άλλους δεν συνιστά ανόητη αισιοδοξία, αλλά προκύπτει από μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη.

Ο άνθρωπος νιώθει δέος έναντι των ισχυρότερων δυνάμεων και βρίσκει παρηγοριά –ή αντιμάχεται το αίσθημα ανημποριάς– φαντασιωνόμενος την απειλή με έναν τρόπο που να τον ανακουφίζει. Αν οι άνθρωποι σκέφτονταν διαρκώς την πληθώρα των κινδύνων και τις πραγματικές διαστάσεις τους, η ζωή θα ήταν αβάσταχτη. Οπότε όλοι φέρουν την πραγματικότητα στα μέτρα τους.

Η τάση να νιώθουμε απρόσβλητοι, ανίκητοι και ισχυροί, ή ότι έχουμε μια μαγική ασυλία στην αρρώστια και στην ατυχία, είναι υποπροϊόν της εξελικτικής προσαρμογής. Το άτομο βρίσκει τρόπο να αντέξει την σκληρή πραγματικότητα. Παράλληλα, η τάση του αυτή γίνεται ενίοτε μπούμερανγκ, γιατί σε έναν πόλεμο ή πανδημία, ο χαλαρός λαμβάνει λιγότερα μέτρα αποφυγής ενός υπαρκτού κινδύνου και τελικά η ατυχία είναι πιθανότερο να τον βρει.

Ο καπνιστής μέμφεται τον ακροβάτη που ρισκάρει στο σκοινί για μισό λεπτό μια φορά την εβδομάδα, αλλά ο ίδιος ρισκάρει 25 φορές την ημέρα, ανάβοντας τσιγάρο. Το κάνει επειδή ο κίνδυνος από το τσιγάρο είναι χρονικά μακρινός. Αλλά και επειδή ψυχολογικά (εκτός από την εξάρτηση) το να πάει κόντρα στις υποδείξεις (π.χ. όχι λιπαρά, όχι αλκοόλ) τον κάνει να αισθάνεται ισχυρός, ώστε να προκαλεί την τύχη του. Δέχεται να υποστεί το αυτοκαταστροφικό μείγμα παράλογης ελευθερίας της βούλησης και διατήρησης του ελέγχου ενάντια στην κοινή λογική. Αποστασιοποιείται από τη λογική των πολλών και εν συνεχεία εκλογικεύει την επιλογή του με ό,τι βρει.

Η αβεβαιότητα

Κοινωνικά ο άνθρωπος παίρνει μαζικά περισσότερα ρίσκα έως και επαναστατεί όταν κυριαρχεί η αβεβαιότητα. Μπορεί δηλαδή ατομικά να ρισκάρει, αλλά όταν η αβεβαιότητα επιβάλλεται, όλα αλλάζουν. Αυτός είναι και ο λόγος που οι κυβερνήσεις προσπαθούν να μειώνουν την αβεβαιότητα του κόσμου, προκαλώντας όμως έμμεσα το αντίθετο αποτέλεσμα, γιατί του αυξάνουν την δυσπιστία. Όμως, αν δεν εξασφαλίσουν ένα μίνιμουμ βεβαιότητας, θα βρεθούν σε κατάσταση Καζακστάν!

Η αποτίμηση του κινδύνου προφυλάσσει τις κοινωνίες και τα άτομα από εν δυνάμει χάος που θα συμπαρασύρει αισιόδοξους και απαισιόδοξους, εμβολιασμένους και αρνητές εξίσου. Η Όμικρον για παράδειγμα προβάλλεται ως ήπια και ως “τελευταίο κύμα” – κάτι που δεν είναι τεκμηριωμένο επιστημονικά. Το υποστηρίζουν, όχι απαραιτήτως οι δυνάμεις της αγοράς και οι δεξιές ή νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις που τρέμουν την οικονομική κρίση, αλλά και επιστήμονες που είτε θέλουν πραγματικά να το πιστέψουν, είτε θέλουν να κάνουν την τρέχουσα κατάσταση πιο ανεκτή από τον πληθυσμό. Όλα τα ερευνητικά μοντέλα δείχνουν ότι η αποφυγή του κινδύνου συνδέεται περισσότερο με την αλληλεγγύη ή την λεγομένη “κοινωνική συμπεριφορά”, ενώ όσοι αποδέχονται ή και επιδιώκουν τον κίνδυνο, συχνά –όχι πάντα– δείχνουν εγωκεντρική συμπεριφορά εν γένει, όχι απαραιτήτως αντικοινωνική, αλλά πιο ατομιστική.

Μια παλαιότερη έρευνα από το πανεπιστήμιο του Όρεγκον είχε δείξει ότι αψηφούν συχνότερα τον κίνδυνο οι προνομιούχοι. Απεναντίας ήταν πιο επιφυλακτικοί για τους κινδύνους στη ζωή οι μαύροι και οι Λατίνοι, αλλά εν γένει τα λαϊκά στρώματα. Μία ερμηνεία ήταν πως οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, επειδή αισθάνονται ότι δεν έχουν ουσιαστικό έλεγχο στην ζωή τους, αισθάνονται πιο απειλητικό τον κόσμο.

Το πού θα εντοπίσει όμως τον κίνδυνο ο ευάλωτος, ποικίλει. Για παράδειγμα στο αντιεμβολιαστικό κίνημα διεθνώς υπερέβαλαν για τους κινδύνους των εμβολίων τα λαϊκά στρώματα, παρά οι προνομιούχοι.  Και προ εμβολίων, οι περισσότεροι αρνητές της επικινδυνότητας του ιού ήταν και πάλι μάλλον τα λαϊκά στρώματα. Αν και το φαινόμενο έχει πολλές ερμηνείες, δεν αναιρεί το παλαιότερο συμπέρασμα ότι πιο φοβισμένοι είναι οι φτωχοί. Πιθανόν να παίζει καθοριστικό ρόλο στο σημερινό προφίλ των αρνητών, το γεγονός ότι στα λιγότερο προνομιούχα στρώματα η καραντίνα και τα μέτρα πρόληψης στερούσαν τις οικογένειες από εισόδημα και τρόπους επιβίωσης. Οπότε, επέλεγαν την θεωρία που εξυπηρετούσε τις δικές τους ανάγκες επιβίωσης.

Οι απρόβλεπτοι κίνδυνοι

Έρευνες δείχνουν επίσης ότι την μεγαλύτερη ζημία δεν την προκαλούν οι κίνδυνοι που ο άνθρωπος προβλέπει, αλλά οι απρόβλεπτοι και οι υποτιμούμενοι. Πρόσφατα, σκοτώθηκαν τουρίστες που είχαν πάει για βαρκάδα σε μια λίμνη στην Βραζιλία, επειδή σημειώθηκε κατολίσθηση στο πρανές και τους τσάκισε ένας τεράστιος βράχος. Καθημερινά σκοτώνονται άνθρωποι σε σεισμούς σε κάποια γωνιά του πλανήτη ή πνίγονται άνθρωποι σε πλημμύρες, αλλά ο μέσος πολίτης δεν διστάζει και σήμερα να χτίσει σε ρέμα ή να αγοράσει σπίτι σε σεισμογενή περιοχή, χωρίς να κάνει ασφάλεια για σεισμό.

Πίσω από αυτές τις ριψοκίνδυνες αποφάσεις βρίσκονται πάντα τα βραχυπρόθεσμα οικονομικά οφέλη, ή απλά η οικονομική ανέχεια. Στην πράξη, ο κίνδυνος αξιολογείται ως μικρότερος του αντικειμενικού. Η αποδοχή του ρίσκου σχετίζεται και με το πόσο βελτιώνει ένας κίνδυνος την ζωή. Για παράδειγμα η κινητή τηλεφωνία και οι κεραίες της είναι πλέον μια καθημερινότητα, με την οποία ζουν όλοι οι κάτοικοι, ενώ όταν εμφανίσθηκαν τα πρώτα κινητά οι επιστήμονες ενημέρωναν για τους κινδύνους για κακοήθεια ή λευχαιμία. Aκόμα και σήμερα οι απόψεις διίστανται, ειδικά για την έκθεση των παιδιών σε αυτούς.

Στην αποδοχή του κινδύνου παίζει ρόλο πάντα ένα παζάρι: “τι θα μου στοιχίσει, πόσο θα ωφεληθώ”. Το 1991, η κυβέρνηση του Περού έκρινε επικίνδυνη την χλωρίωση του νερού, επί τη βάσει αμερικανικών ερευνών ότι συνδέεται με σχετικά αυξημένο κίνδυνο κακοήθειας. Στη χώρα ξέσπασε χολέρα και πέθαναν 7.000 άνθρωποι, ενώ ασθένησαν 800.000. Είναι βέβαιο ότι θα πέθαιναν απείρως λιγότεροι από τη χλωρίωση του νερού και η κυβέρνηση την επανέφερε.

Το θέμα, όπως έγραφε και ο καθηγητής Φιλοσοφίας Paul Thompson, είναι ότι υπάρχει μεν ο αντικειμενικός κίνδυνος, όπως ορίζεται επιστημονικά, αλλά κυριαρχεί η υποκειμενική εκτίμηση του κινδύνου, που ορίζεται από κάθε άτομο χωριστά. Το άτομο δεν αποφασίζει πάντα με βάση τη στατιστική. Τελικά επιλέγει με βάση το αφήγημα το οποίο εμπιστεύεται. Από την άλλη, όμως, πέραν της γενικευμένης ανοχής του ατόμου στον κίνδυνο, κάποιοι είναι σαν ιδιόρρυθμο είδος γκρίζου παπαγάλου. Αυτός επιμένει να προκαλεί μεγαλύτερα πουλιά, έχει τρομερή περιέργεια, του αρέσει να διερευνά τα πάντα, αψηφώντας τους κινδύνους και είναι από τα είδη που έχουν το μεγαλύτερο αριθμό απωλειών. Παρότι είναι πεισματάρικο πλάσμα και όταν βάζει κάτι στο μυαλό του, δεν κάνει πίσω, όσο και να του στοιχίζει, συνεχίζει να υπάρχει.