Μπορεί η Ευρώπη να σταθεί όρθια χωρίς την αμερικανική προστασία;

Είναι η γένεση ενός αχαρτογράφητου, άναρχου περιβάλλοντος που οικοδομείται με διαδοχικές επιστρώσεις αστάθειας. Οι νέες, σε επίπεδο εισροών και έντασης, προκλήσεις θέτουν υπό αμφισβήτηση την μεταπολεμικά ασύμμετρη σχέση ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΕ. Η δεύτερη θητεία του Τραμπ αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη πρόκληση για την ΕΕ, αφού το διακύβευμα είναι μεγάλο. Το ερώτημα που είχα θέσει προ ετών σε σειρά παρεμβάσεων μου, είναι αν η Ένωση αποτελεί μία κανονιστική, ήπια, έξυπνη ή αναποτελεσματική δύναμη.

Εκ του αποτελέσματος είναι σαφές ότι μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου η ΕΕ δεν διεκδίκησε το ρόλο που θα της επέτρεπε να (συν)διαμορφώνει λύσεις και όχι να προσπαθεί να αντιμετωπίσει κρίσεις. Η αδυναμία αυτή αποτελεί σήμερα το πλέον εμφανές χαρακτηριστικό της ικανότητάς της να συνδυαμορφώσει στρατηγικές με τον στρατηγικό της εταίρο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Αποτελώντας μεταπολεμικά τον junior partner των ΗΠΑ, αποδέχτηκε το ρόλο τους ως παρόχου ασφαλείας της Ευρώπης. Μάλιστα στο παρελθόν η Αμερικανίδα υπουργός Εξωτερικών Μαντλίν Ολμπράιτ είχε επισημάνει στους Ευρωπαίους ότι η ευημερία που παρείχε μεταπολεμικά η ΕΟΚ/ΕΕ στους Ευρωπαίους οφειλόταν κατά κύριο λόγο στις εγγυήσεις ασφαλείας που παρείχαν οι ΗΠΑ και το πλαίσιο πυρηνικής αποτροπής που προσέφεραν. Οι επιλογές της παρούσας αμερικανικής ηγεσίας απειλούν θέσφατα των ευρω-ατλαντικών σχέσεων.

Τι είδος δρώντας είναι η ΕΕ

Ο προσδιορισμός του τι είναι η ΕΕ έχει αποτελέσει μία τεράστια δεξαμενή θεωρητικών προσεγγίσεων με διαφορετικές αφετηρίες και κριτήρια αξιολόγησης. Το συμβατικό πλαίσιο μίας sui generis ένωσης κρατών αναδεικνύει τη θεσμική ιδιομορφία της, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί και αξιολογήσεις που σήμερα πλέον συνιστούν και ένα μέτρο αξιολόγησης από πλευράς του στρατηγικού εταίρου της, τις ΗΠΑ. Αυτή η θεσμική ιδιομορφία δεν της επέτρεψε να αντιληφθεί τις προκλήσεις της μετα-διπολικής τάξης, ως το πεδίο της διεθνούς πολιτικής και οικονομίας να αποτελεί ένα στατικό πεδίο, ένα πεδίο ακινησίας, ένα πεδίο που χαρακτηρίζεται από αρμονία συμφερόντων.

Η αδυναμία ακριβούς ή επαρκούς προσδιορισμού του είδους δρώντα που συνιστά η ΕΟΚ/ΕΕ αποτέλεσε αφετηρία μίας πανσπερμίας εννοιολογικών δεδομένων, η οποία υποδόρια χαρακτηριζόταν από μία δημιουργική ασάφεια που αναπτυσσόταν εντός ενός τελεολογικού κενού. Αυτό εκ των πραγμάτων οδηγούσε στο ερώτημα που αφορούσε τον τελικό στόχο της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ως αποτέλεσμα, το είδος δρώντα που αποτελούσε η ΕΕ αναλύθηκε εντός μίας γκρίζας εννοιολογικής “οντολογίας” που διαμορφώθηκε με όρους εναλλακτικών ή/και ανταγωνιστικών ευρηματικών ερμηνειών που μπορούν να περιγραφούν με τον όρο “cognitive multiplicity”.

Το ζητούμενο που διαχρονικά ετίθετο ήταν το πως θα λειτουργήσει η ΕΟΚ/ΕΕ ως ένα μη κράτος, ένας μη ενιαίος δρών σε ένα διεθνές κρατοκεντρικό περιβάλλον. Πως θα λειτουργούσε με όρους συνοχής, ορθολογισμού και πως θα προσδιοριζόταν το «ευρωπαϊκό συμφέρον» ως κοινή συνισταμένη των επιμέρους ευρωπαϊκών εθνικών συμφερόντων. Το περίφημο και ταυτόχρονα ουτοπικό “united by diversity” δεν περιέγραφε τη διεθνοπολιτική κανονικότητα. Επί δεκαετίες η λειτουργία της ΕΟΚ/ΕΕ προσαρμόστηκε στις δυνατότητες που της προσέφερε η θεσμική ευελιξία της διαδικασίας υπογραφής Συνθηκών.

Παράλληλα καταγράφονταν προσπάθειες περιγραφής της με βάση τις εκάστοτε συνθήκες. Ενδεικτικά αναφέρω, «ένα πολιτικό σύστημα, αλλά όχι ένα κράτος», «μία ιδιόμορφη οργανωτικά μονάδα ανάλυσης», ένας «σιωπηρός παγκόσμιος παίκτης (“a silent world player”). Το ζήτημα όπως τέθηκε σε θεωρητικό επίπεδο ήταν «η ικανότητα της να δράσει ενεργά και στοχοποιημένα σε σχέση με τη δράση άλλων κρατικών δρώντων στο διεθνές σύστημα». Σταδιακά δημιουργήθηκε ένα νεφέλωμα οργανωτικών περιγραφών που άφηνε ένα σημαντικό κενό, αυτό του κενού ανάμεσα στις προσδοκίες και τις ικανότητες (the capability-expectations gap).

Υπαρξιακές προκλήσεις της ΕΕ

Η ΕΟΚ/ΕΕ ξεπέρασε κρίσεις σε εποχές πανσπερμίας απόψεων και κατευθύνσεων που έθεταν οι ευρωπαϊκές ηγεσίες. Ωστόσο το εύρος των προβλημάτων που κλήθηκε να διαχειριστεί δεν αφορούσε ποτέ το μέγεθος και ένταση των εσωτερικών της αντιφάσεων σε συνδυασμό με τα διλήμματα ασφαλείας που καταγράφονται σήμερα σε επίπεδο διεθνούς περιβάλλοντος. Σταδιακά οι Ευρωπαίοι πολίτες εκλήθησαν να αντιμετωπίσουν δύο πρωτογενείς και σήμερα υπαρξιακές σε επίπεδο δημοκρατίας, πλουραλισμού και ορθολογισμού προκλήσεις.

Η πρώτη αφορά την κυριαρχία του θετικισμού σε επίπεδο ευρωπαϊκών ηγεσιών που δεν λαμβάνει υπόψη της τις διαφορετικές απόψεις και προτάσεις εντός της Ένωσης. Αυτές αφορίζονται είτε ως “ακροδεξιές”, είτε ως “λαϊκίστικου” χαρακτήρα θέσεις. Η παραπάνω παρατήρηση μας οδηγεί στη δεύτερη πρόκληση, την υποχώρηση (ενίοτε υποδόρια αλλά σαφής) του πλουραλισμού ως μέσου αποδεκτούς αντιπαράθεσης εναλλακτικών ή και ανταγωνιστικών προτάσεων/αφηγημάτων για το μέλλον της Ένωσης και καταστατικές επιλογές της στο πεδίο της διεθνούς πολιτικής.

Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το πως θα αντιμετωπιστεί το ρωσικό ζήτημα και ο ρόλος της Μόσχας στο αναδυόμενο πολυπολικό σύστημα. Η παρούσα “αντιπαράθεση” ανάμεσα σε πολέμιους της Ρωσίας και “ρωσόφιλους” εξωτερικεύεται με όρους ενός ιδιόμορφου “crisis communication” που εμπεριέχει σαφή πολιτισμικά στοιχεία.

Αντί για συλλογική ασφάλεια, συλλογικός ανορθολογισμός

Η ευρωπαϊκή αυτοκαταστροφική ουτοπία της ήττας της Ρωσίας σε έναν πόλεμο που προκάλεσε η ίδια η “Δύση” σε ένα κρεσέντο ανορθολογισμού απειλεί την παγκόσμια ειρήνη και πολλά από τα επιτεύγματα του παρελθόντος της ΕΕ. Τον ίδιο ανορθολογισμό ανέδειξε και ο στρατηγικός εταίρος της ΕΕ στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Σε συνέντευξη του στις 26/8/2016 ο τότε αντιπρόεδρος Τζο Μπάϊντεν είχε εμφατικά δηλώσει: “God forbid we have a conflict with Russia or China”. Το 2022 ο ίδιος ως πρόεδρος είχε αναγνωρίσει ότι η όποια εμπλοκή του ΝΑΤΟ στον πόλεμο στην Ουκρανία, θα προκαλούσε τον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στην παρούσα ιστορική συγκυρία η ΕΕ λειτουργεί ως θιασώτης ενός αιθεροβάμονος μιλιταρισμού, θέτοντας στόχους που δεν μπορεί να υλοποιήσει σε στρατιωτικό και οργανωτικό επίπεδο. Ο στόχος του “Re-Arm Europe” είναι ορθός, ωστόσο καλείται να ξεπεράσει λανθάνοντα ιδεαλιστικά πρότυπα που την κατέστησαν επί μακρόν μια “μη στρατιωτική δύναμη” (a civilian power). Αυτά σε συνθήκες που αναδεικνύουν έναν επιθετικό μερκαντιλισμό από πλευράς του στρατηγικού της εταίρου και λάθος επιλογών που έσπρωξαν την ρωσική εξωτερική πολιτική από το πλαίσιο του αμυντικού σε αυτό του επιθετικού ρεαλισμού.

Πολλές προσεγγίσεις θεμελιώνονται σε μία ουτοπική βάση που δεν θέτει με ξεκάθαρο τρόπο το πλαίσιο του νέου πολυμορφικού διεθνούς συστήματος. Ο προσδιορισμός της Ένωσης ως “silent world player” (2008) μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικά ερμηνευτικά εργαλεία. Ωστόσο η αδυναμία της να λειτουργήσει ορθολογικά με βάση τα διαθέσιμα μέσα δεν αξιολογείται θετικά από τον στρατηγικό της εταίρο.

Για την ίδια την Ένωση η θεσμική ιδιαιτερότητα της, σε συνδυασμό με την ανάγκη παραγωγής επιθυμητών αποτελεσμάτων οδηγεί σε αυτό που είχε προσδιοριστεί ως ένας “εννοιολογικός συμβιβασμός”. Αξιολογήσεις όπως «η ΕΕ αποτελεί πλέον έναν παγκόσμιο παίκτη στο πεδίο της διεθνούς ασφάλειας» (2007) αναδεικνύουν σήμερα την ιδεαλιστική προσδοκία λειτουργίας της ως ισότιμου συνομιλητή των ΗΠΑ.

Οι ιστορικές αλλαγές μεγάλης κλίμακας σε επίπεδο διεθνούς συστήματος απαιτούν αξιοπιστία, η όπως το είχε θέσει ένας σημαντικός θεωρητικός “persuasive credibility”. Λειτουργώντας ενίοτε ως μία “υβριδική διεθνής οντότητα” η Ένωση απώλεσε ιστορικές ευκαιρίες. Σήμερα καλείται να γεφυρώσει τις διαφορές της με μία αμερικανική ηγεσία η οποία αντιμετωπίζει το ζήτημα πολέμου-ειρήνης, σύγκρουσης-συνεργασίας με ένα μη συμβατικό τρόπο. Αυτό την φέρνει σε θέση αδυναμίας, υπό το βάρος της επιθυμίας να στηρίξει έναν πόλεμο που απειλεί κατά κύριο λόγο την Ευρώπη.